Quaestio 34

1 Circa quartum librum quaeratur utrum sit possibile aliquid esse in se ipso.

2 Quod non, probo, quia si aliquid esset in se ipso, illud esset minus se ipso; consequens impossibile.

3 Ad oppositum videtur esse Philosophus quarto huiusB, , IV, 3, 210a31–33 in se ipso per accidens, quia amphora vini dicitur esse in amphora vini, quia vinum est in amphora.

4 Ad quaestionem dicendum quod aliquid esse in aliquo dicitur dupliciter: uno modo secundum quod artifex demonstrativus distinguit nomina equivoca, alio modo secundum impropriumAconi.; impropriam U modum significationis, qui utitur apud vulgum vel in aliquo uno idiomate. Primo modo, secundum quod artifex demonstrativus distinguit nomina, sic adhuc aliquid esse in aliquo est dupliciter, proprie et transumptive; esse transumptive adhuc semptem modis. Primi quattuor modi sunt pars in toto et e converso, particulare inAconi.; etiam U universali et e converso; tres alii modi sunt forma in materia, et materia in forma et composito, et tertio res in agente et in fine. Et secundum Commentatorem omnia ista dicuntur transumptiveBAverr., In Phys., IV, comm. 23, f. 130D. Sed octavo modo dicitur aliquid principaliter et vere esse in aliquo, secundum quod aliquid est in loco vel in vase; et ista duo enumerantur quasi unus modus ab Aristotele. Isti octo modi secundum Commentatorem quarto huius sunt modi secundum quos artifex demonstrativus dicit aliquid esse in aliquoBAverr., In Phys., IV, comm. 24, f. 131I.

5 Et impossibile est quod aliquid sit in se ipso aliquo istorum octo modorum. Hoc probat Philosophus et per inductionem et per rationem. Primo probat ipse quod nihil possit esse in se ipso primo aliquo istorum octo modorumB, , IV, 3, 210b8–17; , deinde probat quod nihil est in se ipso per accidensB, , IV, 3, 210b18–22. #U 160va Unde Commentator dicit ibi quod ipse incipit ibi declarare quod impossibile est aliquid esse in se aliquo modo eorum secundum quos dicitur aliquid esse in aliquoBAverr., In Phys., IV, comm. 26, f. 131M. Hoc est manifestum inducendo in omnibus modis. Ratio autem sua est ista, quia si aliquid esset in se ipso primo, illud reciperet se ipsum primo, et per consequens nihil reciperet nisi in recipiendo se ipsum; vas ergo in recipiendo vinum reciperet se ipsum, ex quo sequitur quod vinum esset vas.

6 Quod autem nihil sit in se ipso per accidens, hoc probat sic, quia si vas esset in se per accidens et cum hoc vinum est in vase et vas et vinum sunt duo corpora, ergo duo corpora sunt simul in eodem ita secundum Commentatorem quod illae duae essentiae adunabunturBAverr., In Phys., IV, comm. 27, f. 132E. Hoc est impossibile. Sic ergo impossibile est aliquid esse in se ipso aliquo istorum octo modorum quibus utitur artifex demonstrativus.

7 Sed alius est improprius modus significandi eius quod est aliquid esse in aliquo, secundum quod aliquid dicitur esse in aliquo propter suam partem. Ista autem significatione non debet uti in arte demonstrativa, secundum quod potest haberi a Commentatore quarto huius commento vicesimo quarto, quod postquam Philosophus enumeravit octo modos essendi in, dicit Commentator quod, cum Aristoteles enumeravit modos secundum quos aliquid dicitur esse in aliquo secundum quod artifex demonstrativus distinguit nomina aequivoca, incepit ibi perscrutare de quodam modo significationis quo utebatur apud eos et est alius a numeratisBAverr., In Phys., IV, comm. 24, f. 130I. Ex hoc accipio quod iste ultimus modus significandi est alius ab octo enumeratis et quod non pertinet ad artificem demonstrativum. Quod autem iste modus significandi sit improprius patet per Commentatorem ibi commento vicesimo quinto. Dicit enim loquens de ista significatione quod in nominibus inveniuntur duae significationes, prima et secundaBAverr., In Phys., IV, comm. 25, f. 131F. Ista est secunda regula significatio huius quod est esse in, secundum quod aliquid dicitur esse in aliquo propter suam partem. Dicit enim Commentator in commento vicesimo quarto quod aliquid esse in se intelligitur duobus modis, quorum unus est ut aliquid sit in se primo, alius autem est ut dicatur ipsum esse in se propter suam partemBAverr., In Phys., IV, comm. 24, f. 130K; et postea dicit quod non est possibile aliquid esse in se principaliter, sed secundario et propter suam partem et transumptiveBAverr., In Phys., IV, comm. 24, f. 130K. Isto modo concedo quod aliquid sit in se ipso. Sensus enim est iste quod aliquid sit in se ipso secundum partem. Sic autem haec est vera ‘amphora vini est in amphora vini’, quia amphora vini secundum partem est in amphora vini.

8 Unde pro rationibus dico quod non est verum aliquid esse in se nisi secundum improprium usum loquendi. Secundum quod dicit Commentator, illa significatio est impropria et transumptiva nec pertinet ad artificem demonstrativum. Intellectus autem non est alius nisi quod aliquid sit in se secundum partem et iste intellectus est verus. Unde hic secundus modus amphi^e sicut hic lupus est in fabula.

9 Ad rationem dicendum quod non sequitur ‘aliquid est in se ipso, ergo illud est minus se ipso’ accipiendo illud antecedens secundum illum improprium modum significandi, #U 160vb secundum quem est iste intellectus ‘aliquid est in se secundum partem’, sicut non sequitur ‘lupus est in fabula, ergo lupus est minor fabula’ accipiendo antecedens secundum illam impropriam significationem secundum quam verificatur.

10 Contra ista: probo quod haec sit vera ‘aliquid est in se ipso’ secundum propriam significationem, quia commento vicesimo quarto dicitur quod in omnibus idiomatibus utitur ut aliquid dicam esse in se gratia suae partis; sed illa significatio est propria quae utitur in omni idiomate; ergo proprie potest dici quod aliquid est in se gratia suae partis.

11 Item per istam responsionem posset suscipiAconi.; suscipere U quod haec esset aliquo sensu vera ‘Socrates est in se ipso’. Pars enim est in parte, scilicet forma et materia.

12 Item non dicitur per accidens nec transumptive quod hoc sit in aliquo, quia est in eo secundum partem, nisi ita sit quod pars sua sit per se in illo eodem; nisi enim vinum esset per se in amphora, non diceretur transumptive quod amphora vini est in amphora. Sed vinum non est per se in hoc aggregato amphora vini, sed est per se in amphora sicut in vase. Ergo ista est vera ‘amphora vini est in amphora’, et non ista ‘amphora vini est in amphora vini’.

13 Ad primum istorum dicendum quod, licet iste modus loquendi utatur in omni idiomate, non excusat improprietatem, quia licet in omni idiomate accipiatur ista ‘lupus non est in fabula’, secundum quod significat in ista acceptioneAconi.; istum acce^re U, non minus est impropria significatio in quolibet idiomate, et ideo est magis impropria, quia apud plures est impropria. Commentator inducit ibi quod iste modus transumptivus utitur in omnibus idiomatibusBAverr., In Phys., IV, comm. 24, f. 131B. Ex hoc videtur quod in omni idiomate habeatur pro modo transumptivo. Vel aliter: Commentator non dicit quod aliquid esse in se ipso utitur apud omnes, sed quod aliquid denominetur a nomine suae partis, hoc utitur apud omnes; homo enim dicitur albus, si superficies sit alba.

14 Ad aliud potest dici quod haec est eodem modo vera ‘Socrates est in se ipso’, quia secundum Commentatorem ibi rationale est in se, sed illa transumptio non est usitata apud ArabesBAverr., In Phys., IV, comm. 24, f. 131B. Vel aliter quod haec est falsa ‘Socrates est in se’, tamen haec est vera ‘amphora vini est in se’, secundum illam impropriam significationem, quia inter omnes octo modos quibus artifex demonstrativus dicit aliquid esse in aliquo, solus octavus modus est modus principalis et propriissimus, secundumAconi.; vel U quod aliquid dicitur esse in vase vel in loco; ideo quando est aliquod totum cuius una pars est in alia sicut in vase vel in loco, tunc dicitur vulgariter et improprie quod illud totum est in se, quia una pars est in alia sicut in vase vel in toto; sed una pars Socratis non est in alia sicut in vase vel in loco; ideo non dicitur quod Socrates sit in se.

15 Ad ultimum dicendum quod, sicut improprie dicitur quod amphora vini est in se, #U 161ra quia pars in parte, eodem modo improprie dicitur quod amphora vini est illud in quo ipsamet est, quia pars in parte. Ideo quando dicitur quod amphora vini est in amphora vini, est duplex improprietas, scilicet et a parte illius quod est in hoc et a parte illius in quo est ipsum est. Amphora vini enim improprie est in, quia per partem; similiter amphora vini improprie est illud in quo aliquid est, quia secundum partem. Et ideo multum improprie dicitur quod amphora vini est in amphora vini, et non dicitur hoc, quia vinum per se est in amphora, sed quia vinum est per se in amphora. Ista autem dubitatio non fundatur nisi super unam impropriam significationem ad modum quo dicitur quod lupus est in fabula. Et si quaeras quare Aristoteles fecit mentionemAconi.; intentionem U de tali impropria significatione, dicendum quod hoc fecit, ut perfecte probaret nihil esse in se ipso nisi improprie utendo sermone. Cuiusmodi usus secundum Commentatorem erat famosus in idiomate Aristotelis; artifices tamen demonstrativi non sic utebantur. Sed forte erat usus vulgi vel legistarum ad modum quo haec est sermo rhetoricus per Commentatorem ‘homo est minor mundus’.

Quaestiones 35–36

1 Quaeratur utrum locus sit in genere quantitatis.

2 Quod non, probo, quia si sic, aut esset quantitas continua aut discreta. Non est quantitas discreta, quia quantitas discreta sufficienter dividitur in numerum et orationem. Nec est quantitas continua, quia arbor cuius medietas est in aere et medietas in aqua est in uno loco; sed aer non continuatur aquae (ultima enim ipsorum non sunt unum); ergo locus ille non est quantitas continua.

3 Dicitur hic quod locus non est per se species in genere quantitatis, sed locus est quaedam passio quantitatis; unde est in genere quantitatis per reductionem. Ad istud adducitur Commentator quinto Metaphysicae capitulo de quanto. Dicit enim quodAconi.; quid U Aristoteles dimisit ibi locum, quia est de passionibus quantitatis, quia non est quantitas per suam substantiamBAverr., In Metaph., V, comm. 18, f. 125I.

4 Contra istud: Philosophus in Praedicamentis enumerat locum inter species quantitatisBArist., Praed., 6, 4b24–25.

5 Item superficies locantis est quantitas per substantiam et non solum passio quantitatis; sed locus est ipsa superficies locantis, secundum quod patet per Commentatorem quarto huius commento vicesimo octavo et similiter commento quadragesimo primo, ubi exponit definitionem loci. Dicit enim ibi quod Aristoteles intendit per ‘ultimum’ superficiem continentemBAverr., In Phys., IV, comm. 28, f. 132L; comm. 41, f. 140A–B. Similiter Avicenna secundo Physicae suae capitulo de loco: ‘locus est superficies quae est finis corporis continentis’BAvic., Liber primus nat., tract. 2, cap. 9 (ed. Van Riet, 277). Similiter Algazel principio Physicae suae: locus nihil aliud est nisi superficies corporis continentisBAlg., Metaph., pars 2, tract. 1 (ed. Muckle, 141).

6 Ad principale: differentiae loci non sunt de genere quantitatis, sed sunt de genere positionis; ergo locus non erit in genere quantitatis. Probatio assumpti, quia sursum et deorsum, ante et retro sunt differentiae loci; istae autem differentiae sunt de genere positionis (sunt enim differentiae positionis).

7 Praeterea immobilitas est de ratione loci (immobilitas enim est formale in definitione loci); sed immobilitas non est de intellectu alicuius quantitatis; ergo locus non est quantitas.

8 Praeterea si locus esset quantitas, sequeretur quod duae quantitates #U 161rb habentes positionem in suis partibus essent simul, quia certum est quod locus non esset extra omnem quantitatem locantis et locati. Locus enim est superficies locantis vel cum ipsa. Si tunc locus esset una quantitas, duae quantitates essent simul.

9 Tu diceres quod non esset inconveniens quia duae superficies corporum contiguorum sunt simul.

10 Contra: si duae superficies essent simul, impossibile est plures quam duas esse simul, quia tunc non repugnaret omnes superficies mundi esse simul quantum est ex parte superficierum; sed si locus sit simul cum superficie locantis, tres quantitates erunt simul, scilicet superficies locantis, locati et locus.

11 Praeterea si locus esset quantitas, aut esset in locante aut in locato. Non in locato, quia tunc ipsum locaret se ipsum. Nec in locante, quia quando aliquid movetur ad aliquem terminum, ille terminus acquiritur mobili; ergo quando mobile movetur ad locum, locus erit in ipso mobili.

12 Ad oppositum est Philosophus in Praedicamentis BArist., Praed., 6, 4b24–25 Similiter proprietates quantitatis per se competunt loco. Locus enim est per se divisibilis; similiter locus habet rationem mensurae respectu locati.

13 Quaeratur utrum locus sit ultimum corporis continentis.

14 Quod non, probo, quia per Philosophum in Praedicamentis partes loci copulantur ad eundem terminum communem ad quem partes corporisBArist., Praed., 6, 5a10–13; sed partes corporis contenti non copulantur ad ultimum corporis continentis tamquam ad terminum communem, quia terminus communis ad quem partes continui copulantur est in eodem continuo; ergo locus non est ultimum corporis continentis.

15 Item si sic, locus esset superficies, quia ultimum corporis continentis non est nisi superficies. Sed hoc est falsum, quia tunc locus et superficies non essent quantitates distinctae. Similiter res movetur naturaliter ad suum locum; et non movetur naturaliter ad superficiem; ergo superficies non est locus.

16 Dicitur quod non sequitur ‘locus est ultimum corporis continentis, ergo est superficies’.

17 Contra: ut allegatum est prius, Commentator exponit ‘ultimum’, id est superficies continentisBAverr., In Phys., IV, comm. 41, f. 140A–B

18 Si dicatur quod Commentator hic dicit quod superficies est materiale in loco nec tamen intelligit quod locus et superficies sint idem, contra: ista consequentia non potest bene negari ‘si locus sit ultima superficies corporis continentis, ergo est superficies’, quia si non est, oppositum stabit, et tunc oportebit concedere quod haec propositio sit vera ‘ultima superficies corporis continentis non est superficies’, quod est inconveniens.

19 Item si superficies sit materiale in loco, aut ergo illud formale quod superadditur est de genere quantitatis aut de alio genere. Si de genere quantitatis, tunc sequitur quod locus sit aggregatum ex superficie et alia quantitate, et tunc locus non erit simpliciter una quantitas, sed aggregatum ex multis quantitatibus. Si sit alterius generis, tunc locus erit aggregatum ex rebus diversorum generum.

20 Item quando sunt duae species disparataeAconi.; desperatae U eiusdem generis, una non est pars alterius, quia tunc differentiae oppositae essent in eodem; sed locus et superficies sunt disparatae species quantitatis; #U 161va ergo unum non est pars alterius.

21 Similiter si superficies esset intra essentiam loci, tunc differentia specifica superficiei esset infra essentiam loci et per consequens locus includeret duas differentias specificas non ordinatas, scilicet differentiam superficiei et suam propriam differentiam.

22 Ad principale: si sic, tunc quandocumque esset aliud ultimum corporis continentis, esset alius locus. Sed si aer moveatur per ventum, continue est aliud ultimum aeris circumdans locatum. Posito ergo quod locatum quiesceret in aere, ipsum esset continue in alio loco et in alio, si sit motus in aere; et tunc sequeretur quod turris non maneret in eodem loco ubi prius, si aer moveretur qui circumdat turrim.

23 Dicitur hic concedendo conclusionem, quod licet turris non moveatur localiter, tamen est in alio loco et alio secundum quod est aliud ultimum aeris continentis.

24 Contra: per istam responsionem sequeretur quod aliquod corpus sine omni motu et mutatione sua posset esse nunc in uno loco, nunc in alio, quia turris qui in nullo movetur, nunc est in uno ultimo aeris, nunc in alio.

25 Ad primam quaestionem multae videntur esse opinionesAconi.; oppositiones U auctorum. Simplicius enim supra Praedicamenta videtur habere talem opinionem: dicit enim quod locus et tempus secundum distensionem quantitatis assignantur in praedicamento quantitatis, sed secundum proprium characterem locus est in praedicamento ubi, tempus autem in praedicamento quandoBSimpl., In Cat., cap. de quantitate (ed. Pattin, 195). Commentator autem quinto Metaphysicae capitulo de quanto dicit quod quaedam quantitates per substantiam et quaedam sunt de passionibus quantitatisBAverr., In Metaph., V, comm. 18, f. 125H, et dicit quod locus non est quantitas per substantiam, sed quaedam passio quantitatisBAverr., In Metaph., V, comm. 18, f. 125I.

26 Circa secundam quaestionem, quae quaerit aut locus sit ultimum corporis continentis, plures similiter videntur esse opiniones auctorum. Quidam enim dicunt quod locus est ipsa superficies locantis, secundum quod prius allegatur a Commentatore quarto huius commento vicesimo octavo et quadragesimo primo. Idem similiter dicunt Avicenna et Algazel. Et Simplicius super Praedicamenta dicit quod idem est locus et superficies.

27 Quidam dicunt quod locus non est superficies sola, sed est superficies cum addito, puta cum aliquo respectu ad centrum vel polos mundi vel cum aliquo alio huiusmodi. Et huic consonat Avicenna secundo Physicae suae capitulo de loco, qui sic dicit: ‘superficies absolute non est locus, sed locus est superficies ex intellectu circumscribentis’BAvic., Liber primus nat., tract. 2, cap. 9 (ed. Van Riet, 293).

28 Quidam videntur dicere quod locus nec sit superficies sola nec superficies cum addito, sed locus est quaedam passio superficiei. Istud videtur dicere Commentator quinto Metaphysicae, qui dicit quod locus non est quantitas per substantiam, sed passio quantitatisBAverr., In Metaph., V, comm. 18, f. 125I.

29 Quidam autem videntur dicere quod locus nec sit una superficies nec aliquid fundatum in una sola superficie. Avicebron enim dicit Scientia de materia et forma tractatu primo quod locus non est nisi applicatio superficiei ad superficiem; et postea dicit quod locus est applicatio duorum corporum ad invicem. Et sic secundum ipsum videtur quod locus sit aliquid resultans ex coniunctione duarum superficierum. Huic videtur concordare Avicenna secundo tractatu Physicae suae capitulo de loco, #U 161vb ubi dicit quod locus est aliquando multae superficies ex quibus fit unus locusBAvic., Liber primus nat., tract. 2, cap. 9 (ed. Van Riet, 278); et postea videtur dicere quod duae superficies, scilicet superficies tumidaAconi.; humida U unius corporis et superficies concava alterius corporis locantes seAconi.; simul U ad invicem, sunt unus locusBAvic., Liber primus nat., tract. 2, cap. 9 (ed. Van Riet, 278–279). Sic ergo secundum Avicennam et Avicebron videtur quod locus sit vel duae superficies coniunctae vel aliquid resultans ex coniunctione duarum superficierum.

30 Quidam videntur dicere quod locus sit aliquid unum longum et profundum diffusum per omnes partes corporis locati. Et videtur quod Aristoteles in Praedicamentis sic locutus est de loco, quando dicit quod partes loci copulantur ad eundem terminum communem ad quem partes corporis; ubi dicit Boethius quod locus per omne corporis spatium partesque diffunditur et omnes partes corporis ad loci partibus occupanturBBoeth., In Categ. comm., II, cap. de quantitate (PL 64, 205D). Albertus similiter dicit ibidem quod locus est distantia in qua diffunditur tota corporis quantitas secundum longum, latum et profundum corporis, ita quod in toto est corpori commensurata, sicut si distantia diametrorum corporis ubique sit protensa intra spatium diametrorum distantiae localisB, , tract. 3, cap. 5 (ed. Santos-Noya et al., 59a). Et ipse addit quod aliter consideratur locus a naturali et sic est superficies corporis continentis, sed de hoc loco non loquitur Philosophus in PraedicamentisB, , tract. 3, cap. 5 (ed. Santos-Noya et al., 60a). Ex istis dictis Boethii et Alberti videtur quod locus sit una quantitas profunda diffusa per totum corporis locati.

31 Quidam videntur dicere quod locus aliquo modo sit unum indivisibile sicut punctus. Dicit enim auctor Sex principiorum capitulo de ubi quod locus duplex est, scilicet simplex et compositusB, Liber sex princ., V, 54 (ed. Minio-Paluello, 46). Et dicit quod loca simplicia minimi corporis occupativa suntB, Liber sex princ., V, 54 (ed. Minio-Paluello, 47); et exponitur sic, id est locus simplex occupatur per illud quod est minimum in corpore, scilicet punctum. Ex hoc videtur quod aliquis locus sit simpliciter indivisibilis, saltem locus simplex. Huic videtur Commentator concordare quarto huius et primo De caelo, ubi dicit quod centrum mundi est locus caeliBIV, comm. 45, f. 144C, ; Averr., In De cael., I, comm. 100, f. 69I; ed. Carmody-Arnzen, 191, quia centrum mundi est indivisibile. Aliter enim non essent omnes lineae protractae a centro ad circumferentiam aequales.

32 Aliae autem sunt opiniones, non autem authenticae, sicut illa quae dicit quod locus est in praedicamento qualitatis. Licet enim Commentator dicat quod locus non est quantitas per substantiam, sed passio quantitatis, tamen non asserit propter hoc quod locus sit in genere qualitatisAconi.; quantitatis U magis quam in alio genere.

33 Alia posset esse opinio quod locus sit in alio genere, scilicet in genere positionis, sed Boethius super Praedicamenta dicit oppositum. Dicit enim quod locus non est positio, sed quantitas habens positionemBBoeth., In Categ. comm., II, cap. de quantitate (PL 64, 206D).

34 Istis opinionibus omissis, ut concordentur auctoritates, dicendum ad quaestionem primam quod locus potest accipi proprie et transumptive; transumptive adhuc quadrupliciter. Locus enim aliquando accipitur pro suo subiecto in quo est, secundum quod dicimus quod aer est locus aquae et aqua terrae. Et sic loquitur Philosophus quarto huius et multotiens in De caelo. Aliter accipitur pro suo susceptivo. Et isto modo, secundum quod allegatur prius, verificantur dicta auctorum qui dicunt quod locus #U 162ra est superficies corporis continentis; superficies enim est immediatum susceptivum in quo fundatur locus. Tertio modo accipitur locus pro sua origine. Et sic loquitur Commentator, quando dicit quarto huius quod centrum mundi est locus caeli; et primo De caelo commento nonagesimo nono dicit quod medium mundi est locus caeliBAverr., In De cael., I, comm. 100, f. 69I; ed. Carmody-Arnzen, 191. Hoc pro tanto dicit, quia centrum, quod est medium mundi, est origo loci caeli. De isto loquitur auctor Sex principiorum capitulo de ubi, ubi dicit quod locus simplex est origo et constitutio loci compositiB, Liber sex princ., V, 54 (ed. Minio-Paluello, 46). Per ‘locum simplicem’ intelligit aliquid indivisibile, ut patet ibi, cuiusmodi est centrum mundi. Centrum enim mundi est origo per quam locatur quodlibet corpus mundi, ut patebit inferius. Quarto modo dicitur esse locus alicuius illud circa quod habet fieri eius operatio. Sic loquitur Commentator primo De caelo commento vicesimo secundo, ubi dicit quod caelum est locus DeiBAverr., In De cael., I, comm. 22, f. 17H; ed. Carmody-Arnzen, 45; et similiter septimo huius commento nono, ubi Commentator declarat qualiter primus motor et motum sunt simul, ubi ipse dicit quod primus motor non attribuitur loco nisi loco eius quod movetur ex eoBAverr., In Phys., VII, comm. 9, 312D–E, quod statim declarat qualiter locus motoris et moti est idem. Et dicit quod primus motor, qui non est corpus, non est in loco nisi quia motum ex eo est in locoBAverr., In Phys., VII, comm. 9, f. 312E–F. Locus ergo quarto modo dictus est ille locus in quo aliquid est per suam operationem, secundum quod primus motor dicitur esse in loco moti ab eo.

35 Accipiendo autem locum aliquo istorum quattuor modorum sic locus est in eodem genere in quo est illud pro quo ipsum accipitur. Unde locus acceptus pro subiecto vel pro susceptivo est in illo genere in quo est illud subiectum vel receptivum; sed isto modo non est difficultas quaestionis.

36 Locus autem proprie dictus accipitur dupliciter et sic intelligo quaestionem, quia per Commentatorem quarto huiusBAverr., In Phys., IV, comm. 43, f. 143I–K; comm. 45, f. 144B; commento quadragesimo tertio et commento quadragesimo quinto, ubi ipse ostendit qualiter caelum non est in loco per se, sed est in loco per accidens, locus alius est per se, alius per accidens. Locus per se est locus definitus a Philosopho quarto huiusB, , IV, 4, 212a20–21, qui dicitur esse ultimum corporis continentis. Locus per accidens est ille locus quem corpus habet ex oppositione ad centrum mundi.

37 De loco autem per accidens dico quod est in praedicamento ubi. Sic loquitur Simplicius super Praedicamenta, qui dicit quod locus secundum proprium characterem est in praedicamento ubiBSimpl., In Cat., cap. de quantitate (ed. Pattin, 195). ‘Character’ autem per Hugonem habet quinque sensus, inter quos ponitur quod character idem sit quod forma et idem quod nota vel signum. Unde Simplicius videtur intelligere quod locus secundum propriam formam sit in praedicamento ubi. Locus sic dictus est in locato sicut in subiecto. Et de isto dicit Philosophus in Praedicamentis quod partes loci copulantur ad eundem terminum communem ad quem partes corporis, et quod loci particulae obtinent singulas partes corporisBArist., Praed., 6, 5a10–13. Et de loco sic dicto dicit ibi Boethius quod locus per omne corporis spatium partesque diffunditurBBoeth., In Categ. comm., II, cap. de quantitate (PL 64, 205D). Locus autem sic dictus est certus situs quem habet corpus ex oppositione et distantia ad centrum mundi. Unde centrum mundi est origo cuiuslibet talis loci. Unde omne corpus mundi est in loco per centrum. De isto loco Philosophus loquitur, quando dicit multotiens quod est motus ad locum eo #U 162rb quod locus est terminus motus localis, quia huiusmodi locus acquiritur rei motae et est in ea sicut in subiecto.

38 Locus autem per se dictus, qui definitur a Philosopho B, , IV, 4, 212a20–21 quantitatis, sed ut dicit Commentator quinto Metaphysicae capitulo de quanto, quaedam est quantitas per substantiam et quaedam est quantitas quae est passio quantitatis, non quantitas per substantiamBAverr., In Metaph., V, comm. 18, f. 125H—I; et dicit quod locus est huiusmodi passio quantitatisBAverr., In Metaph., V, comm. 18, f. 125I. Et ideo dico quod locus est in genere quantitatis per reductionem sicut aliae passiones quantitatis.

39 Quod locus sic dictus sit in praedicamento quantitatis potest sic persuaderi, quia manifestum est quod locus sit in aliquo istorum quinque generum: quantitate, qualitate, ad aliquid, ubi et situ. Non est in genere qualitatis, quia tunc motus localis esset motus sub qualitate et per consequens motus localis esset alteratio. Similiter tunc corpus locans alteraretur, quandocumque fieret alius locus et alius. Posito ergo quod locus non moveatur ad motum corporis continentis, sed corrumpatur, ex quo caelum movetur continue, continue fit alius locus et alius in caelo, per quem locat corpus contentum. Si tunc locus esset in genere qualitatis, tunc sequeretur quod in caelo esset alteratio aeterna, sicut est motus localis aeternus, quod est contra Philosophum octavo huius. Ex hoc patet illam opinionem esse falsam quae dicit quod locus sit in genere qualitatis. Nec potest dici quod locus sit in genere relationis vel ad aliquid: tum quia in ad aliquid non est motus; tum quia locus continet locatum et est aequalis, sed respectus non continet locatum nec est aequalis ei. Nec potest dici quod est in praedicamento ubi, quia ubi est in ubitate sicut in subiecto et est terminus motus exsistens in eo quod movetur; locus sic dictus est in locante. Nec potest dici quod sit in praedicamento situs, quia secundum Commentatorem quinto Metaphysicae capitulo de situ situs secundum quod est praedicamentum dicitur per ordinem partium in locoBAverr., In Metaph., V, comm. 24, f. 133B; situs ergo non est locus, sed situs accipitur ex ordine partium in loco. Relinquitur ergo quod locus sic dictus sit in praedicamento quantitatis.

40 Ad primam rationem dicendum, ut dicebatur, quod locus non est quantitas per substantiam, sed est quaedam passio quantitatis. Haec tamen praedicatio est vera ‘locus est quantitas’, quia quantitas dicitur de utroque. Et dico quod locus est quantitas continua loquendo de loco secundum quod hic definitur a Philosopho. Rationes enim quae probant quod locus non sit in genere quantitatis probant verum aliter loquendo de loco. Et quando dicitur quod aer non continuatur aquae, dicendum quod hoc non obstante locus est continuus; locus enim non est superficies aeris nec aquae, sed est passio continua fundata in illis superficiebus.

41 Ad argumenta in contrarium quae probant quod locus sit quantitas per substantiam, dicendum quod Philosophus in Praedicamentis dicit locum esse in praedicamento quantitatisBArist., Praed., 6, 4b24–25, sed ipse non dicit quod est quantitas per substantiam, sed postquam quantitates discretae et continuae enumeratae sunt ab ipso, ipse addit passiones quantitatis dicens: ‘amplius praeter haec locus et tempus’BArist., Praed., 6, 5a6–7.

42 Ad auctoritates quae probant quod haec praedicatio sit vera #U 162va ‘locus est superficies’, dicendum quod est verum transumptive loquendo de loco accipiendo ‘locum’ pro suo susceptivo. Et quando accipitur quod locus sic definitur ‘locus est ultima superficies’ etc., dicendum quod illa praedicatio non est vera de vi vocis, sed Aristoteles in sua definitione utitur praedicatione materiali ad modum quo facit in definitione coloris. Definit enim colorem quod est extremitas perspicui in corpore terminato, hoc est color est qualitas sensibilis in extremitate perspicui. Sic dicit ipse in definitione loci: ‘locus est ultimum corporis continentis’B, , IV, 4, 212a5–6, id est locus est una quantitas quae est passio ultimi corporis continentis. Unde auctores dicunt quod locus est superficies, quia est in superficie et est passio eius.

43 Ad aliud principale dicendum quod sursum et deorsum sunt differentiae loci qui est in praedicamento ubi, secundum quod locus est situs vel positio qui oritur ex oppositione ad centrum mundi. Et quando accipitur quod istae differentiae sunt in praedicamento positionis, dicendum quod hoc est falsum, sed istae differentiae sunt de praedicamento ubi. Istud plane dicit Simplicius super Praedicamenta. Ipse enim dicit quod sursum et deorsum possunt accipi secundum habitudinem et respectum ad nos, et sic sunt in genere relationis. Aliter possunt accipi secundum distantiam totius, scilicet secundum distantiam a medio ad ultima et ab ultimis ad mediumBSimpl., In Cat., cap. de quantitate (ed. Pattin, 194–195) ; per ‘medium’ intelligo centrum. Et sic dicit quod istae sunt differentiae in naturaBSimpl., In Cat., cap. de quantitate (ed. Pattin, 195); et isto modo per ipsum sursum et deorsum significant praedicamentum ubi.

44 Tu diceres: Simplicius ibi dicit quod sursum et deorsum non significant locumBSimpl., In Cat., cap. de quantitate (ed. Pattin, 195).

45 Dicendum quod ipse hoc intelligit de loco qui est in genere quantitatis. Tamen ex quo ipse dicit quod sursum et deorsum sunt in praedicamento ubiBSimpl., In Cat., cap. de quantitate (ed. Pattin, 195) et statim postea dicit quod locus etiam secundum proprium characterem est in praedicamento ubiBSimpl., In Cat., cap. de quantitate (ed. Pattin, 195), videtur quod sursum et deorsum sunt differentiae illius loci qui est de praedicamento ubi. Isto modo potest sustineri quod sursum et deorsum sunt contraria, quia secundum Commentatorem inter locum sursum et locum deorsum invenitur prima contrarietas. Si tamen esset de genere quantitatis, ex quo quantitati nihil est contrarium, illud videretur magis dubium.

46 Ad aliud principale dicendum quod immobilitas non est intra essentiam loci; immobilitas enim est quaedam privatio. Ponitur tamen in eius definitione, quia naturalis definit per additamenta, puta per materiam et motum et alias proprietates naturales.

47 Ad aliud dicendum quod non est inconveniens duas quantitates esse simul quarum una est quantitas per substantiam et alia passio eius. Isto modo se habet locus ad superficiem.

48 Ad ultimum dictum est quod locus qui est ultimum continentis, est in locante, sed locus qui est ubitasAconi.; ubitalis U vel situs, quem res habet ex habitudine ad centrum mundi, ille locus est in locato.

49 Contra ista et primo contra illud quod dicitur, quod locus uno modo est situs ex oppositione ad centrum: si istud esset verum, tunc motus esset ad situm per se, quia motus est per se ad locum. Istud est #U 162vb inconveniens, secundum quod ostendit Commentator quarto huius contra Avicennam, qui dixit quod motus caeli est motus ad situm.

50 Item quinto Metaphysicae capitulo de quanto dicitur quod situs et privatio situs sunt de genere quantitatis. Videtur ergo quod locus sic dictus sit de genere quantitatis.

51 Item si locus qui debetur rei ex oppositione ad centrum esset in locato, aut esset in superficie eius aut in profundo. Si in profundo, tunc sic dictus esset spatium et penetraret dimensiones locati. Si sit in superficie locati, contra: partes in profundo locati ita bene habent situm ex oppositione ad centrum sicut partes in superficie.

52 Dicitur hic quod ille locus diffunditur per totum corpus locati, ita bene in profundo sicut in superficie.

53 Contra: ex hoc sequitur quod pars sit actualiter in loco sicut et totum, quia quaelibet pars locati habet situm sibi appropriatum ex oppositione ad centrum, quem non habet alia pars; ergo pars haberet proprium locum in actu sibi correspondentem, quod est contra Commentatorem quarto huius.

54 Item quod locus sic dictus non sit de praedicamento ubi, probo, quia secundum auctorem Sex principiorum ubi est circumscriptio locati a circumscriptione loci procedensB, Liber sex princ., V, 48 (ed. Minio-Paluello, 45); sed circumscriptio talis non habet esse nisi in superficie.

55 Ad primum istorum dicendum quod situs est aequivocum. Situs enim tribus modis per Philosophum quinto Metaphysicae accipitur BArist., Metaph., V, 19, 1022b1–3. Primo modo accipitur ex ordine partium in loco; et sic est praedicamentum. Secundo modo accipitur ex ordine partium ad invicem; et situs sic dictus per Commentatorem est una differentia quantitatis, secundum quod dictum est in praedicamentis quod quantum aliudAconi.; ad U habet situm, aliud non habet positionem in suis partibusBAverr., In Metaph., V, comm. 24, f. 133B. Haec ille. Isto modo situs idem est quod positio; et isto modo punctus habet positionem et situm, et sic dicimus quod superficies est quantitas positionem habens. Tertio modo accipitur situs per Philosophum secundum ordinationem partium secundum potentiam seu virtutem; et sic dicitur esse in prima specie qualitatis. Sed nullo istorum trium modorum est dicendum quod locus sit situs.

56 Sed quarto modo accipitur situs ex ordine rei in universo quem habet ex oppositione et distantia ad centrum mundi; et sic intellexit Avicenna primo Physicae suae capitulo tertio, quando dicit quod motus caeli est ad situm, quia secundum ipsum caelum non est in loco, sed in situ. Et quando accipitur quod Commentator quantum ad hoc reprobat illum, dicendum quod Commentator non negat eum in toto. Commentator enim ibi commento quadragesimo quinto dicit quod caelum mutat locum secundum formam et non secundum subiectumBAverr., In Phys., IV, comm. 45, f. 144H. Et dicit quod translatio corporis rotundi secundum totum circa totalitatem centri est mutatio loci secundum formam; et quia isti translationi sphaerae accidit diversitas situs, scilicet situs totius sphaerae ad totum centrum, vocat ipsam AvicennaAconi.; Avicennam U situalem. Et dicere motum esse situalem, quia mutatur de situ in situm, est aliud quam dicere motum esse situalem, quia est in ipso situ. Et hoc ignoravit Avicenna aut vitiose protulitAconi.; pertulit UBAverr., In Phys., IV, comm. 45, f. 144H. Haec ille. Ex hoc accipitur quod caelum mutat locum secundum formam, secundum quod habet diversum situm circa centrum. Et similiter Commentator concedit quod caelum mutatur de situ in situm; tamen motus caeli non est in praedicamento situs, secundum quod dicit Avicenna. Situs ergo quarto modo dictus est alius et alius in caelo. Et istum #U 163ra situm appello locum qui est de praedicamento ubi. Unde in hoc Commentator reprobat Avicennam, quia posuit motum esse in praedicamento situs; tamen ipse concedit motum caeli esse situalem et esse ad situm. Quod iste situs sit ubi, patet per Commentatorem octavo huius et in De substantia orbis, ubi dicit quod in caelo non est potentia nisi ad ubi; si tamen situs talis esset aliud quam ubi, in caelo esset potentia ad aliud quam ad ubi. Unde talis situs et locus secundum formam, quem caelum mutat, non est nisi ubi. Et propter hoc Commentator non dicit absolute quod Avicenna hoc ignoravit, scilicet quod dupliciter dicitur motus esse situalis, aut quia mutatur de situ in situm aut quia est in ipso situ, sed dicit aut hoc ignoravit aut vitiose protulitBAverr., In Phys., IV, comm. 45, f. 144H, sub disiunctione loquens. In hoc enim vitiose protulit Avicenna quod dixit motum caeli esse in praedicamento situs. In hoc tamen bene dixit quod motus caeli est motus ad situm. Isto modo loquitur Commentator de situ primo De caelo commento nonagesimo octavo sic dicens: ‘quia locaAconi.; quod loco U caeli sunt infinita, impossibile est quiescere in hoc situ et non in alio, aut in hoc loco et non in alio, si nominentur illi situs et loca; necesse est ergo ut sit motum in omnibus’BAverr., In De cael., I, comm. 100, f. 68I. Haec ille. Ex hoc accipio quod locusAconi.; motus U caeli nominatur situs. Unde dico quod ista tria sunt idem in caelo: locus caeli et situs eius et ubi caeli.

57 Ad aliud in contrarium, quando dicit situm et privationem situs esse quasdam quantitates, ipse loquitur ibi de situ secundum quod est differentia quantitatis ad modum quo locutus est in Praedicamentis, quando dividit quantitatem in quantitatem habentem positionem in partibus et non habentem. Positio enim de quo ibi loquitur et situs sic dictus habentur pro eodem.

58 Ad aliud dicendum quod ille locus qui est situs in comparatione ad centrum, ille locus extenditur per profundum locati, tamen non habet alias dimensiones quam locati, sed omni eodem modo quo albedo extenditur in corpore per dimensiones corporis et non per suas dimensiones, ita et situs ille. Et quando accipitur quod tunc pars esset in actu in loco sibi adaequato, dicendum quod non sequitur, quia pars illius situs est in potentia in suo toto, scilicet in toto situ, sicut pars locati in toto locato; et ideo non sequitur quod pars habeat locum appropriatum ei in actu, sed sicut toti quod est ens in actu correspondet totus situs qui est locus in actu, ita parti quae est in potentia in toto locato correspondet pars illius situs quaeAconi.; qui U habet esse in potentia in toto situ.

59 Ad aliud potest dici quod praedicamentum ubi est commune ad situm sic dictum et similiter ad illam circumscriptionem quam locatum habet a loco circumdante, secundum quod loquitur auctor Sex principiorumB, Liber sex princ., V, 48 (ed. Minio-Paluello, 45). Unde illa descriptio sua non est communis toti praedicamento. Cuius probatio est, quia per Philosophum et Commentatorem caelum movetur ad ubi, sed impossibile est talem circumscriptionem a loco procedentem esse in caelo, quia circumscribere, secundum quod pertinet ad propositum suum, idem est quod circumire aut circumdare; impossibile est autemAconi.; alium U locum circumdare caelum. Ideo dico quod descriptio #U 163rb illius auctoris non est communis toti praedicamento. Nec oportet quod genus generalissimum definiatur vel describatur per aliquod convertibile cum generalissimo, quia generalissimum non habet aliquid supra se nisi transcendens. Nec oportet quod generalissimum habeat aliquam proprietatem convertibilem. Ideo non est facile describere praedicamentum descriptione convertibili.

60 Ad secundam quaestionem dicendum quod locus est ultimum corporis continentis aliquo modo loquendo de loco. Locus enim proprie acceptus duplex est, scilicet locus qui debetur rei ex habitudine ad centrum mundi; alius est locus qui continet locatum. Locus primo modo dictus non est ultimum corporis continentis, sed locus secundo modo dictus, cuius proprietas est continere locatum, ille locus est ultimum corporis continentis. Cuius probatio est, quia secundum omnes loquentes de loco qui continet locatum locus videtur esse vel materia vel forma vel spatium vel ultimum corporis continentis; sed locus non est materia nec forma locati: nam destructo loco locatum potest manere, sed res non manet destructa materia vel forma. Nec locus est spatium, quia si locus esset spatium, infinita loca essent simul. Ista consequentia potest probari sicut probat eam Alexander, quia si locus esset spatium longum, latum et profundum per suas proprias dimensiones distinctas a dimensionibus locati, tunc illud spatium esset corpus per se mobile; ergo tale spatium movetur cum locato, quia contingit necessario, sicut vas mutat locum, ut dimensiones illius spatii in quibus est aqua in vase mutentAconi.; mutans U locum; et cum illud transfertur ad alium locum, fiunt in eo aliae dimensiones alterius spatii quae moventur per motum eius. Et sic continget quod in vase sint loca infinita quae crescunt in vase per motum eius, et sic sequetur quod erunt infinita loca simul. Sic ergo patet quod locus non est spatium. Relinquitur ergo quod sit ultimum corporis continentis.

61 Ad principale primum posset dici uno modo secundum quod dicit Averroes super Praedicamenta. Ipse dicit quod Aristoteles in Praedicamentis non vult ibi inquirere de loco secundum veritatem, et hoc facit in quarto Physicorum. Et addit quod, nisi sane intelligatur quod dicitur quarto Physicorum, non potest intelligi quomodo loci partes copulantur ad eundem terminum communem ad quem partes corporis. Et ratio sua est ista, quia si superficies corporis et locus sint una superficies, tunc locus erit superficies locati; si non sint una superficies, tunc erunt superficies ordinatae, et tunc ex eis potest constitui corpus unum. Posset dici secundum ipsum quod partes loci de quo loquitur quarto huius non copulantur ad eundem terminum communem ad quem partes corporis. Unde Boethius et Albertus super Praedicamenta dicunt quod locus de quo loquitur in Praedicamentis quod partes eius copulantur ad eundem terminum communem ad quem partes corporis, diffunditur per omnes partes corporis locati; #U 163va et illud non habet veritatem de loco secundum quod definitur quarto huius. Et propter hoc potest dici quod Aristoteles non loquitur de loco secundum veritatem ibi. Simplicius enim dicit ibi quod nondum erat notum quid esset locus, quando constituebatur liber Praedicamentorum. Tamen sustinendo Philosophum in Praedicamentis potest dici quod illud dictum Philosophi quod partes illius loci qui est ultimum corporis continentis copulantur ad eundem terminum ad quem partes corporisBArist., Praed., 6, 5a10–13, hoc non est verum de corpore locato, sed de corpore locante. Partes enim corporis locantis copulantur ad superficiem ultimam eius et similiter partes loci copulantur ad illam superficiem, quia locus est quaedam passio exsistens in illa superficie et non habet aliam dimensionem quam dimensionem illius superficiei. Et quia non habet suam propriam dimensionem, sed eandem quam corpus continens, ideo signanter dicitur quod partes eius copulantur ad eundem terminum communem et non ad alium, quia locus non habet aliam dimensionem quae sit sua dimensio.

62 Aliter posset dici quod illud dictum Philosophi quod partes loci copulantur ad eundem terminum communem ad quem partes corporisBArist., Praed., 6, 5a10–13, illud habet veritatem de loco qui est situs corporis, quia ille locus non habet aliam dimensionem quam dimensionem corporis et extenditur per totam extensionem corporis; ideo habet eundem terminum communem. Sed contra istud est quod improbat Philosophus locum esse quantitatem continuam propter hoc quod partes eius copulantur ad terminum communem, quia situs ille non est quantitas continua. Ideo potest dici modo priori.

63 Ad aliud dicendum quod haec consequentia non valet ‘locus est ultimum corporis continentis, ergo est superficies’, utendo antecedente sicut utitur PhilosophusB, , IV, 4, 212a21–21, quia ipse non intelligit quod haec est vera ‘locus est ultimum corporis continentis’ secundum praedicationem formalem, sed secundum praedicationem materialem. Unde intellectus est iste: locus est quantitas in ultimo corporis continentis vel passio illius ultimi. Et quando accipitur quod tunc oportet concedere quod ultima superficies continentis non sit superficies, dicendum quod haec non est concedenda de vi vocis. Tamen utendo subiecto secundum istum intellectum ‘passio ultimae superficiei continentis non est superficies’, sic est propositio vera.

64 Ad aliud principale concedo conclusionem quod, quando est aliudAconi.; aliquod U ultimum corporis continentis, quod tunc est alius locus; aliter enim oporteret dicere quod idem accidens migraret a subiecto in subiectum. Unde concedendum est quod turris sit in alio loco, quando est in alia parte aeris, loquendo de loco qui est ultimum corporis continentis. Tamen loquendo de loco qui est situs corporis, quemAconi.; cum U habet in habitudine ad centrum mundi, sic manet turris in eodem loco.

65 Contra ista et primo contra hoc quod dicitur, quod partes loci copulantur ad eundem terminum communem ad quem partes corporis, quia si partes loci non habeant alium terminum quam partes corporis, tunc sequitur quod partes loci non habeant aliquid intrinsecum in eis per quod continuantur ad invicem magis quam partes albedinis, quia partes albedinis continuantur ad invicem per unum terminum communem qui copulat partes corporis.

66 Item quod locus non sit passio superficiei probo, quia superficies continentis non est aequalis locato #U 163vb nec per consequens passio fundata in illa superficie; sed locus est aequalis locato.

67 Item probo quod locus non sit quantitas, quia si sic, locus esset divisibilis; aut ergo dividitur in loca aut in non loca. Non dividitur in loca, quia pars loci non est locus. Locus enim continet et est aequalis alicui locato; ergo pars loci non est locus. Nec locus dividitur in non loca, quia quaelibet pars quantitatis est quantitas; si ergo pars loci non esset locus, pars loci esset alia quantitas, puta superficies vel linea etc., et tunc sequeretur quod tota quantitas esset unius speciei et omnes partes alterius speciei.

68 Item contra illud quod dicitur, quod sursum et deorsum sunt in praedicamento ubi. Boethius enim super Praedicamenta dicit quod sursum et deorsum sunt quidam respectusBBoeth., In Categ. comm., II, cap. de quantitate (PL 64, 212B) . Unde quod respectu unius est sursum, respectu alterius est deorsum.

69 Item contra illud quod dicitur, quod locus uno modo est situs corporis in comparatione ad centrum mundi ... est de genere relationis. Si ergo talis respectus ad centrum mundi esset de essentia loci, tunc sequeretur quod locus esset essentialiter respectum.

70 Item probo quod locus non sit continens locatum, quia si sic, aut ergo est continuum cum locato aut discontinuum. Non est continuum locato, quia tunc pars esset in toto sicut in loco, nec discontinuum, quia tunc nulla pars aeris haberet proprium locum; quaelibet enim pars aeris est alteri continuata.

71 Ad primum istorum dicendum quod loquendo de loco qui est passio superficiei continentis, partes eius copulantur ad eundem terminum ad quem partes illius corporis continentis. Verumtamen ille locus habet proprias partes et propria indivisibilia continuantiaAconi.; continui^tes U partes suas ad invicem. Unde dico quod partes illius loci immediate copulantur ad proprium indivisibile in loco, quod appellatur ab auctore Sex principiorum locus simplex; tamen mediate copulantur ad terminum corporis. Sic non est de albedine, quia partes albedinis non copulantur ad aliquod indivisibile ipsius albedinis, sed solum continuantur per accidens ad continuationem corporis. Partes autem loci copulantur immediate ad proprium indivisibile in loco, licet mediate copulantur ad terminum corporis. Aliter enim non posset esse locus continuus, quando sunt plures superficies dicontinuatae continentes unum locatum, quia ultima illarum superficierum sunt simul et non sunt unum. Tamen partes loci quae fundantur in illis superficiebus copulantur immediate ad unum terminum communem, scilicet ad locum simplicem, quia secundum auctorem Sex principiorum locus simplex eodem modo se habet ad compositum sicut punctus ad lineam vel linea ad superficiem. Licet autem locus habeat propriam continuationem in suis partibus, tamen non habet aliam dimensionem quam corporis.

72 Tu diceres: locus est de passionibus quantitatis per Commentatorem, ergo non habet proprium indivisibile ad quod partes eius continuantur.

73 Dicendum quod consequentia non valet, quia per ipsummet tempus et motus sunt de passionibus quantitatis et tamen utrumque habet proprium indivisibile quod continuat partes eius.

74 Ad aliud dicendum secundum Commentatorem quarto huius commento quadragesimo tertio quod aequalitas duplex est, scilicet aequalitas secundum continentiam et aequalitas secundum commensurationemBAverr., In Phys., IV, comm. 43, f. 142D–E. Locus est aequalis locato secundum continentiam, quia ***NHic desunt duo folia.

Quaestio 38

1 *** #U 164ra locum esse aequalem in continentia omnibus partibus locati simul acceptis, sic videlicet quod nec contineat plus vel minus.

2 Item locatum est in loco sicut in continente; sed caelum non est in concavo centri sicut in continente, sed dicere sphaeram esse in centro est sicut dicere totum esse in parte; ergo caelum non est in tali convexo sicut in loco.

3 Aliter dicitur secundum Alexandrum – et idem dicit Avicenna secundo Physicae suae capitulo tertio – quod sphaera stellarum fixarum non est in locoBAverr., In Phys., IV, comm. 43, f. 143A. Sed Alexander dicit quod caelum neque movetur per se neque per accidens, neque secundum totum neque secundum partesBAverr., In Phys., IV, comm. 43, f. 143A. Unde secundum ipsum non oportet omne corpus esse in loco. Sed Avicenna aliter dicit de motu caeli, quamvis in hoc conveniat cum Alexandro quod octava sphaera non est in loco. Ipse enim dicit, ubi prius, secundum quod dicit Themistius, quod caelum non mutat locum secundum totum, sed secundum partes, quia non est dubium secundum ipsum quod totum non est mobile localiter, licet quaelibet eius pars sit mobilis. Unde ipse dat tres responsiones ad illam obiectionem quae probat quod caelum non mutat locum, quia partes eius sunt mobiles localiter.

4 Contra Alexandrum dicit Commentator quod, si non est de necessitate corporis ut sit in loco, non est de necessitate motiAconi.; motus U ut sit in locoBAverr., In Phys., IV, comm. 43, f. 143C; ergo caelum movebitur localiter, et non erit in loco, quod est inopinabile.

5 Ideo ad quaestionem teneo viam Commentatoris, qui dicit quod caelum est in loco per accidens, quia per centrumBAverr., In Phys., IV, comm. 43, f. 142G. Pro quo dico distinguendo de loco, ut prius: locus enim uno modo est situs in universo, quem corpus habet ex respectu ad centrum mundi; alio modo definitur locus a PhilosophoB, , IV, 4, 212a21–21, secundum quod est in ultimo corporis continentis. Primo modo est caelum in loco; habet enim situm determinatum in oppositione ad centrum mundi. Et illumAconi.; nullum U situm habet a centro sicut ab origine, et ideo dicitur caelum esse in loco per centrum, non quia caelum est in centro, sed quia centrum est origo illius situs quem caelum habet. De isto plus patet in praecedentibus. Unde Commentator quarto huius commento quadragesimo quinto et similiter sexto huius commento octogesimo quinto dicit quod verum est sphaeram transferri de una positione in aliam et de uno situ in aliam; tamen ille motus non est in praedicamento situs, utAconi.; nec U dixit AvicennaBAverr., In Phys., IV, comm. 45, f. 144F–I. Ideo dico quod ille situs de quo loquitur ibi est in praedicamento ubi. Unde ista tria sunt idem in caelo: situs, locus et ubi.

6 Secundo modo loquendo de loco, qui est in ultimo continentis, sic non est caelum in loco loquendo de caelo altissimo, quia sic extra caelum altissimum esset aliquod corpus continens ipsum. Unde Commentator quarto huius commento quadragesimo tertio dicit quod impossibile est exponere verba Aristotelis ita quod definitio quam induxit de loco sit communis corpori simplici et rotundoB, , IV, comm. 43, f. 142G. Aliquod enim est corpus quod impossibile est esse in loco secundum quod definitur a Philosopho.

7 Per hoc patet ad rationes. Primae rationes probant quod caelum non sit in aliquo loco ipsum continente, secundum quod locus definitur a Philosopho. Duae rationes probant quod caelum sit in loco secundum quod caelum movetur localiter, et hoc est verum de loco qui est quidam situs #U 164rb de praedicamento ubi, cuiusAconi.; huius U origo est centrum mundi.

8 Contra ista: si caelum est in loco per accidens, ergo movetur per accidens; consequens est impossibile.

9 Item si talis situs caeli esset in locus, tunc caelum esset in vero loco, quia caelum est in uno situ. Consequens est contra Commentatorem quarto huius commento quadragesimo quinto dicentem quod caelum non est in vero locoBAverr., In Phys., IV, comm. 45, f. 143M–144E. Idem dicit ipse secundo De caelo commento vicesimo primo dicens quod caelum non habet locum vere.

10 Item probo quod non sit de intentione Commentatoris quod caelum sit in loco, quia habet alium situm. Ipse enim dicit commento quadragesimo quinto quod caelum est in loco per accidens, quia centrum est in loco per seBAverr., In Phys., IV, comm. 45, f. 144C; sed locus caeli est ultimum corporis continentis; ergo ipse intelligit quod caelum sit per accidens in loco qui est ultimum corporis continentis.

11 Item ipse dicit ibi quod ‘per accidens’ dicitur dupliciter, scilicet attribuere accidenti rei illud quod attribuitur rei, secundum quod dicimus quod albedo est in loco, aut attribuere toti id quod attribuitur partiBAverr., In Phys., I, comm. 45, f. 144C, et isto modo per accidens est caelum in loco. Sed locus qui est ultimum corporis continentis vere attribuitur parti, puta centro. Ergo ipse intelligit quod talis locus debeat attribui caelo et non locus qui est situs.

12 Item ipse dicit ibi quod mundus nec est in ubi per se nec per accidens; tamen mundus est in situ; ergo situs non est de praedicamento ubi.

13 Item in fine commenti dicit quod caelum mutat locum secundum formam et non secundum subiectum; et idem dicit ipse sexto huius et quarto huius. Sed quilibet situs in caelo mutatur per motum esse. Ergo ille locus secundum subiectum quem caelum non mutat non est situs.

14 Item ipse dicit ibi quod partes caeli secundum quod moventur et continent se invicem, sunt in loco simpliciter; et postea dicit quod partes eius sunt in vero loco. Ergo ex intentione sua est quod caelum sit in loco per partes, sicut dicit Themistius, et quod non sit in loco per centrum.

15 Item Aristoteles quarto huius dicit quod caelum secundum totum est immobile et per consequens secundum se totum non est in aliquo loco.

16 Item arguo per rationes. Probo quod caelum non est in loco per centrum, quia centrum est indivisibile; caelum est corpus maximum. Ergo centrum non mutat caelum.

17 Similiter centrum mundi non est nisi punctus; sed punctus non est in loco per Philosophum quarto huius; ergo caelum non est in loco, quia centrum non est in loco.

18 Item de ratione loci est quod sit continens et aequalis; sed centrum nec continet caelum nec est aequale caelo. Et per consequens totum illud quod Commentator adducit contra Avempace estAconi.; sunt U contra se ipsum.

19 Ad primum istorum dicendum secundum Commentatorem quod non sequitur ‘caelum est in loco per accidens, ergo movetur per accidens’. Ipse enim dicit quod illa quae moventur per se indigent aliquo quiescente circa quod moventur; et quando illud quiescens fuerit continens rem motam, erit locus per se, et quando non fuerit continens rem motam, erit locus per accidens. Ergo locum esse per se non est de necessitate essendi rem motam per se, sed dignius est ut sit de necessitate essendi quietem naturaliter. Et ideo causa motus eius quod movetur in continente est extra naturam et est #U 164va rem motam esse extra suum ubi naturale. Et haec est dispositio quattuor elementorum. Quod autem movetur non in continente, sed tantum circa aliquod quiescens, est illud cuius non est motus perAconi.; propter U accidens extrinsecum aAconi.; in U natura, et haec est dispositio corporis rotundiBAverr., In Phys., IV, comm. 43, f. 142L–M. Haec Commentator. Ex istis accipio quod non oportet ad hoc quod aliquid per se moveatur quod sit per se in loco, sed ad hoc quod aliquid per se quiescat oportet quod sit per se in loco.

20 Ad aliud dicendum quod de ratione veri loci est continere locatum. Unde quia situs caeli quem habet a centro non continet caelum nec circumdat, ideo Commentator non vult appellare talem situm verum locum, sicut locum qui est ultimum corporis continentis. Et ideo multotiens dicit quod caelum non est in vero loco, intelligens per ‘verum locum’ locum continentem et circumdantem locatum, qui propter hoc dicitur verus locus, quia habet omnes condiciones quae debentur loco.

21 Ad aliud dicendum quod Commentator, quando dicit quod caelum est in loco per accidens, quia centrum per se, ipse non dicit hoc, quia caelum est in loco continente centrum, sed quia centrum per se quiescit in loco continente ipsum. Nam caelum habet alium situm et alium ex oppositione ad illud centrum et per consequens alium locum, et nisi centrum quiesceret, non posset accipi talis diversus situs vel locus in caelo. Unde breviter caelum non esset in loco per centrum, nisi centrum quiesceret, nec centrum quiesceret, nisi esset per se in loco continente ipsum; ideo a primo caelum non haberet suum locum et situm per centrum, nisi centrum quiesceret in vero loco continente ipsum. Et ideo dicit Commentator quod caelum est per accidens in loco, scilicet in situ quem habet per centrum, quia centrum est per se in loco continente ipsum.

22 Ad aliud dicendum quod per ‘caelum’ possumus duo intelligere. Aliquando accipitur caelum pro uno aggregato ex omnibus corporibus caelestibus et aliquando accipitur pro sola sphaera altissima. Primo modo loquitur ipse de caelo, quando sic dicit quod caelum est in loco per accidens secundum totum, partes vero eius sunt in loco vero; quaedam enim continent quasdam. Istud dictum non habuit veritatem de caelo altissimo, sed habet veritatem de caelo quod comprehendit corpora caelestia, et sic loquitur ipse de caelo multotiens, ubi dicit caelum esse in loco per accidens et partes per se in loco. Secundo modo loquendo de caelo, secundum quod sphaera altissima, sic non intelligit ipse quod caelum sit in loco per partes, sed sic est caelum in loco per centrum.

23 Contra: eodem commento quadragesimo quinto dicit quod caelum est in loco per accidens, quia aliqua pars eius est in loco secundum centrum. Ergo in hoc quod dicit, quod caelum sit in loco per centrum, vult quod caelum sit in loco per partem.

24 Ad istud dicendum quod Commentator non intelligit quod centrum sit pars caeli, quia hoc est manifestum impossibile, licet verba sua videantur hoc praetendere, sed ipse dicit ibi quod dupliciter est aliquid per accidens in loco, aut sicut accidens est per accidens in loco, quia subiectum per se in loco, secundo modo sicut totum per accidens in loco et pars per se in loco. Et dicit quod prope istum modum #U 164vb dicimus quod caelum est in loco per accidens. Hoc ideo dicit, quia licet centrum non sit pars caeli, tamen in comparatione ad caelum assimilatur parti propter suam parvitatem. Unde non est pars eius, sed se habet ad caelum quasi pars; et ideo prope illum modum per accidens quo attribuitur toti illud quod attribuitur parti, dicit quod caelum est in loco per accidens, quia caelum est in loco per centrum, quod est quasi pars in comparatione ad caelum.

25 Ad aliud potest dici quod ipse intelligit quod totus mundus non sit in aliquo uno loco, sed sicut per partes dicitur esse in loco et partes sunt plures, ita magis proprie debet dici quod mundus sit in pluribusAconi.; multis U locis quam in aliquo uno loco; et forte propter hoc dicit quod totus mundus non est omnino in ubi neque per se neque per accidens. Et quando accipitur quod totus mundus habet unum situm, dicendum quod hoc est falsum; sunt enim multi situs secundum quod sunt multae partes mundi.

26 Ad aliud dicendum quod dupliciter potest illud exponi, quod caelum mutat locum secundum formam, non secundum subiectum, quia per ‘locum secundum formam’ possumus intelligere situm caeli, quia alius et alius est secundum diversam oppositionem ad centrum, et possumus intelligere per ‘locum secundum subiectum’ ipsum centrum mundi. Et sic loquitur Commentator multotiens de loco, quando dicit quod centrum mundi est locus caeliBAverr., In De cael., I, comm. 100, f. 69I; ed. Carmody-Arnzen, 191. Quia ergo caelum mutat situm suum per diversam oppositionem ad centrum et impossibile est quod caelum mutet centrum suum, ideo bene dicitur quod caelum mutat locum secundum formam et non mutat locum secundum subiectum. Situs enim caeli dicitur locus caeli secundum formam, sed centrum dicitur locus secundum subiectum, quia centrum est illud subiectum fixum et origo a quo accipitur quicumque situs in caelo.

27 Aliter potest illud dictum Commentatoris exponi, quando dicit quod caelum mutat locum secundum formam et non secundum subiectum, ita quod intelligamus per ‘locum secundum formam’ situm quem caelum habet ex oppositione partium suarum ad centrum. Si enim comparemus partes caeli ad centrum, certum est quod est alius situs cuiuslibet partis in uno instanti et in alio. Et ideo caelum mutat situm illum quem habet comparando partes suas ad centrum, et ille situs potest appellari locus secundum formam. Tamen comparando totum caelum in sua totalitate ad centrum, est idem situs caeli; et ille situs quem totum caelum habet comparando totum caelum in sua totalitate ad totum centrum potest appellari locus secundum subiectum. Commentator tamen sexto huius commento octogesimo quinto sic docet istud imaginari: ‘si imaginati fuerimus multa puncta esse in convexoAconi.; convexu U eiusdem circuli, tunc ille circulus dividetur per illa puncta in multos circulos. Omnis enim punctus positus in circulo describit circulum alium ab eo quem describit alius punctus, scilicet quod numerus circulorum erit secundum numerum punctorum. Et cum ita sit, tunc circulus, cum transfertur in concavo aut super convexum circuli, transfertur de circulo in circulum diversumAconi.; divisum U ab eo #U 165ra ratione, etsi sint idem subiecto. Sic ergo necesse est ut circulus transferatur de circulo in circulum, et per consequens de loco in locum diversum secundum formam igitur, licet non sit diversusAconi.; diversum U secundum materiam’BAverr., In Phys., VI, comm. 85, f. 300F–G; et eodem modo dicit ipse quod sphaera dividitur in sphaeras infinitas. Et postea dicit quod isti circuli sic imaginati non sunt idem secundum formam, sed sunt idem secundum subiectum sicut homo et musicusBAverr., In Phys., VI, comm. 85, f. 300I. Et ideo caelum mutat locum secundum formam et non secundum subiectum, quia illae sphaerae et illi circuli sic imaginati in caelo sunt idem secundum subiectum, differunt tamen secundum formam. Cum hoc tamen ipse dicit quod partes caeli mutant locum utroque modo et secundum formam et secundum subiectum, sed difficile est videre quid ipse intelligat per tales circulos, nisi ipse velit intelligere quod ibi sint infiniti situs in caelo comparando tales circulos imaginatos ad centrum mundi; et quia omnes illi situs sunt in eodem subiecto successive, scilicet in caelo, ideo caelum mutat locum secundum formam et non secundum subiectum, ex quo caelum semper est in eadem propinquitate et longitudine ad centrum ita quod nec potest magis appropinquari nec elongari a centro.

28 Ad aliud dicendum quod, quando Commentator dicit quod partes caeli sunt simpliciter in loco, ipse per ‘caelum’ intelligit illud caelum quod comprehendit multa corpora caelestia.

29 Ad aliud dicendum quod Aristoteles pro tanto dicit quod caelum secundum totum est immobile, quia ipsum secundum totum non mutat locum secundum subiectum, licet mutet locum secundum formam. Et sic loquitur ipse octavo huius, quando dicit quod sphaera movetur et quiescit quodam modo; eundem enim continet locum. Causa autem est, quia haec omnia accidunt centro. Caelum enim pro tanto quiescit, quia semper movetur circa idem centrum et semper habet eandem elongationem et propinquitatem a centro illo; et pro tanto semper movetur, quia semper habet alium situm et alium in comparatione ad illud centrum. Ideo signanter dicit Philosophus quod omnia haec in caelo accidunt centro. Hoc est quod Commentator dicit quarto huius sexto et octavo, quando declarat quod caelum mutat locum secundum formam et non secundum subiectum.

30 Ad aliud dicendum quod per ‘centrum’ possumus intelligere centrum divisibile vel centrum indivisibile, quia octavo huius, ubi prius, quando Aristoteles dicit quod caelum quodam modo movetur, quodam modo quiescit, et causa est, quia haec omnia accidunt centro, dicit Commentator quod potest intelligere per ‘centrum’ centrum mathematicum, scilicet punctum, et potest intelligere centrum naturale, et est corpus sphaericum super quod movetur corpus circulareBAverr., In Phys., VIII, comm. 76, f. 421E. Haec ille. Si intelligamus quod caelum sit in loco per centrum mathematicum, dicendum quod non sequitur ‘centrum est indivisibile, ergo caelum est in loco per centrum’, quia licet centrum sit indivisibile, tamen per diversam comparationem ad illud centrum indivisibile habet caelum diversum situm et locum. Nec est inconveniens quod centrum mathematicum sit causa naturalis loci in caelo. Dicitur enim octavo huius commento septuagesimo sexto quod accidit causis mathematicis, scilicet propinquis in mathesi, ut sint causae primae plurium #U 165rb rerum naturaliumBAverr., In Phys., VIII, comm. 76, f. 421A. Et ponit ibi exemplum: quoniam diversitas duorum extremorum longitudinis rectae est prima causa in hoc quod contrarietas exsistit in locis et motibus; et quia in circulari non est extremitas in actu neque punctus in actu, ideo in eo non sunt loca contrariaBAverr., In Phys., VIII, comm. 76, f. 421A–B. Sic dico in proposito quod non est inconveniens quod centrum mathematicum sit principium loci naturalis in caelo. Si autem velimus dicere quod caelum sit in loco per centrum naturale, tunc dicendum quod illud centrum est divisibile. Terra enim est centrum naturale respectu caeli. Dicit enim quarto huius commento quadragesimo tertio quod quies inest caelo propter quietem centri, quod est terra, et ideo dicitur caelum esse accidentaliterAconi.; semper U in eodem loco, quia centrum eius est in loco essentialiterBAverr., In Phys., IV, comm. 63, f. 142G. Istud dictum Commentatoris, scilicet quod caelum est in loco accidentaliter, quia centrum eius est in loco essentialiter, habet intelligi de centro divisibili quod est terra. Ideo teneo istam responsionem quod caelum est in loco per centrum naturale quod est terra.

31 Ad ultimum dicendum quod bene probat quod centrum non sit per se locus caeli, quia nec est continens nec aequale; tamen non probat quin caelum sit per accidens in loco per centrum.

32 Contra ista: probo quod caelum non mutet situm suum, quia si sic, tunc illa pars caeli quae nunc est orientalis, postea fieret occidentalis, et per consequens oriens et occidens non essent immobilia in caelo.

33 Item de eo quod dicitur, quod caelum est in loco per accidens, quia si esset per se in loco, oporteret esse aliquod corpus continens ipsum, contra: secundum Commentatorem quarto huiusBAverr., In Phys., IV, comm. 45, f. 144B istae sphaerae inferiores quae continentur a sphaeris superioribus per accidens sunt in loco; ergo ad hoc quod aliquid per se sit in loco non sufficit quod habeat corpus extra continens ipsum.

34 Item probo quod locus non sit situs, quia si sic, tunc terra haberet aliquem situm naturalem. Aut ergo ille situs est in superficie aquae aut magis versus medium mundi. Si situs terrae esset iuxta superficiem aquae, tunc terra quiesceret naturaliter iuxta superficiem aquae. Si situs eius sit circa medium mundi, tunc superficies aquae non esset locus naturalis terrae.

35 Ad primum istorum concedatur quod illa pars caeli quae nunc est orientalis fiet occidentalis; tamen oriens numquam fiet occidens. Oriens enim est quidam situs in caelo qui est immobilis, sicut centrum mundi est immobile. Unde in una oppositione ad centrum accipitur oriens, in alia oppositione ad centrum accipitur occidens, ita quod tam oriens quam occidens oriuntur a centro mundi, quod est immobile.

36 Tu diceres: ille situs erit alius et alius secundum quod fuerit alia pars caeli et alia in huiusmodi oppositione ad centrum a qua accipitur situs orientis, quia situs est accidens, ergo non migrat a subiecto in subiectum.

37 Hic est dicendum concedendo quod in quolibet instanti sit alius situs et alius secundum numerum qui dicitur oriens, tamen semper manet idem secundum speciem; et identitas sua accipitur ex eadem oppositione ad centrum, quia quaecumque pars caeli habuerit talem oppositionem ad centrum, dicetur esse pars orientalis. Ideo signanter dicit Aristoteles: omnia haec accidunt centro, #U 165va quia omnia quae opponuntur ex una parte centri, sunt in parte orientali, et quae opponuntur ex alia parte centri, sunt in alia parte, scilicet occidentali; et ita est de aliis differentiis positionis.

38 Ad aliud dicendum secundum Commentatorem quarto huius commento quadragesimo tertio quod tamen dicitur aliquid esse in loco per se, per accidens et secundum partemBAverr., In Phys., IV, comm. 43, f. 143K. Corpora recta sunt per se in loco, illud quod movetur circulariter est per accidens in loco, sed totus mundus est in loco per partes. Sed ut sciatur qualiter diversimode caelum altissimum sit per accidens in loco et alia corpora circulariter mota, sciendum quod corpus dicitur per accidens esse in loco secundum magisAconi.; maius U et minus, quia caelum altissimum est magis per accidens in loco quam orbis lunae. Caelum enim altissimum non habet aliquod extra continens ipsum, sed orbis lunae habet extra continens. Tamen, quia accidit orbi lunae contineri ab aliquo extrinseco, ex quo est corpus circulare, ideo accidit ei esse in loco. Dicitur enim quarto huius commento quadragesimo quinto quod, licet orbes inferiores simpliciter sunt in loco, tamen hoc est eis per accidens. Sphaera enim non est innata moveri in sphaera nec in continenteBAverr., In Phys., IV, comm. 45, f. 144A–B; et ideo dicit quod hoc est quodam modo accidens ei. Tamen corpus caeleste non est innatum ut sit contentum, sed continens. Unde dico quod orbis lunae est simpliciter et vere in loco; sed caelum altissimum non est simpliciter et vere in loco, et ideo magis per accidens est in loco quam orbis lunae. Solum enim proper hoc dicitur quod orbis lunae non est per se in loco, quia ex quo est corpus caeleste non est innatum ex se ut habeat extra continens, quia repugnat sibi ex se quod non esset aliud corpus extra ipsum, tamen hoc nonrepugnat corpori recto; ideo sibi accidit esse in loco et non corpori recto.

39 Ad ultimum dicendum quod situs naturalis terrae est in medio mundi ita quod medium suum erit medium mundi; ideo numquam quiescit terra naturaliter, quousque medium suum sit medium mundi. Et quando accipitur quod ultimum aquae est locus naturalis terrae, patet ex praedictis quod locus duplex est: locus qui est situs terrae, et locus qui est ultimum continentis extrinseci. De loco autem qui est situs naturalis tenet haec consequentia ‘si aliquid est in suo loco naturali, quiescit ibi’; et quia terra non est in suo situ naturali, quousque medium suum sit medium mundi, ideo non quiescit naturaliter, quousque medium suum sit medium mundi. De loco autem qui est ultimum continentis extrinseci non sequitur ‘si terra sit in suo loco naturali, ergo quiescit naturaliter’, quia non est aliquod ultimum continentis extrinseci cui sit ita naturale locare terram sicut ultimum aquae; tamen terra non quiescit semper, quando est in ultimo aquae, sed quiescit naturaliter, quando est in suo situ naturali. Ideo talis situs est magis naturalis locus terrae quam aliquis locus qui est ultimum corporis continentis. De tali loco qui est situs corporis loquitur Philosophus primo De generatione capitulo de augmentatione, quando dicit quod auctum non mutat locum secundum totum, sed secundum partemBArist., De gen. et corr., I, 5, 320a19–22, et quando dicit quod aliquid augetur manens in eodem loco. Hoc enim non #U 165vb est verum de loco qui est ultimum corporis continentis eodem.

Quaestio 39

1 Quaeratur utrum vacuum possit esse.

2 Quod sic, probo, quia accipiatur aliquod vas habens foramen in parte inferiori, cuiusmodi vas est cantaplora, cuius orificium obturetur, et impleatur illud vas aqua. Isto posito aqua, ex quo est gravis, descendet; et ibi non potest aliud corpus ingredi replendo locum aquae, quia orificium obturatur; ergo in illo vase relinquitur vacuum.

3 Hic dicitur, et bene, quod illa aqua non descendet, quoniam hoc est satis expertum. Dubium tamen est quid prohibeat ibi aquam descendere. Aliqui enim dicunt quod aqua prohibetur ibi descendere ne fiat vacuum. Sed haec responsio nec est sufficiens nec facit ad formam quaesiti, quia cum quaeritur quid prohibet ibi aquam descendere, si responsio esset sufficiens, oporteret dicere quid esset illud prohibens. Similiter ista quaestio quaerit causam positivam prohibentem descensum aquae. Non sufficit ergo dicere quod prohibetur descendere ne fiat vacuum; haec enim non est causa. Similiter in proposito quaeriturAconi.; quia U de causa efficiente, sed quando dicitur descensum aquae prohiberi ne fiat vacuum, magis respondetur per causam finalem quam per efficientem.

4 Ideo aliter dicitur quod non oportet ibi ponere causam efficientem, sed magis causam deficientem. Quies enim et non descensus aquae est effectus privativus. Ideo sufficit ibi ponere defectum et privationem causae efficientis. Pro quo dicitur quod grave non potest se ipsum movere deorsum absque iuvamine extrinseco, quiaAconi.; quod U, secundum quod ostendit Commentator tertio De caelo, medium est necessarium in ratione iuvantis ad motum gravis. Quia ergo in cantaplora, quando orificium obturatur, non est ibi aer potens iuvare et insequi aquam motam deorsum, ibi deficit ibi una causa requisita ad motum aquae deorsum et ideo illa aqua non descendit.

5 Contra: ista responsio non sufficit, quia non solum videmus aquam prohiberi a motu suo deorsum ne fiat vacuum, sed per experimentum videmus aquam moveri sursum ne fiat vacuum. Licet ergo non oporteret ponere causam positivam impedientem aquam a motu deorsum, tamen oportet ponere causam positivam facientem aquam moveri sursum; et tunc redit difficultas de illa causa.

6 Ideo videtur quod oportet dicere quod virtus regitiva universi vel aliquod agens supercaeleste regens ordinem universi faciatAconi.; faciens U aquam moveri sursum ne fiat vacuum, et similiter impediat aliquando aquam moveri deorsum ne fiat vacuum.

7 Contra: probo quod agens universale non prohibeat aquam descendere in cantaplora, quia si orificium cantaploraeAconi.; cantaplori U obturetur, tunc non descendet, si non obturetur, tunc descendet; sed agens caeleste eiusdem virtutis est et uniformiter agit, sive orificium illius vasis obturetur sive non; si ergo agens caeleste impediret #U 166ra descensum aquae, quando orificium obturatur, ipsum similiter impediret descensum aquae, quando orificium non obturatur. Similiter ex quo tale agens est agens universale, indifferens est ad hunc effectum et ad eius oppositum. Ergo oportet ibi ponere aliam causam particularem determinantem illud agens caeleste, ut nunc prohibeat descensum huius aquae et alias faciat aliam aquam ascendere; et tunc redit difficultas de illa causa particulari ibi ponenda.

8 Ad principale: accipiantur duae tabulae planae et coniungantur ad invicem, et deinde volo quod una tabula elevetur ab alia ita quod aequaliter elevetur ex omni parte. Isto posito arguo: nisi aer circumstans repleat spatium interceptum inter tabulas, ibi relinquitur vacuum; sed aer circumstans prius ingreditur et prius replet partes exteriores et circumferentiales quam partes centrales et interiores; ergo in illo tempore priori nullum erit corpus replens partes centrales illius spatii; ergo ibi relinquitur vacuum.

9 Dicitur hic impugnando casui uno modo, quod non est possibile aliqua corpora esse simpliciter plana.

10 Contra: si unum contrariorum sit in natura, reliquum potest esse in natura; sed aliquod est corpus curvum; ergo possibile est in natura quod sit aliquod corpus rectum. Similiter si sit aliquod corpus curvum, auferatur pars supereminens et erit corpus rectum et planum.

11 Item haec responsio, licet sit falsa, non vitat difficultatem, quia argumentum est satis efficax duobus corporibus non planis. Si enim coniungantur duo lapides non plani, antequam aer circumstans possit replere partes centrales, oportet quod repleat partes exteriores illius spatii, et sic in illo priori erit ibi vacuum.

12 Ideo dicitur quod non est possibile aequaliter ex omni parte elevari tabulam superiorem ab inferiori, sed magis fiet elevatio in una parte tabulae quam ex alia.

13 Contra: sive sic sive non, non minus stat argumentum, quia posito quod inaequaliter eleventur ita quod magis fiat elevatio ex una parte quam ex alia, nihilominus aer circumstansAconi.; circumdans U non aeque cito replebit partes interiores sicut exteriores, et per consequens relinquitur ibi vacuum.

14 Ideo dicitur quod pars tabulae elevabitur ante partem in infinitum.

15 Contra: per Philosophum quinto Metaphysicae vere continuum est cuius motus est unusBArist., Metaph., V, 6, 1016a5–6. Volo ergo quod illa tabula sit mere continua vel saltem aliqua pars eius. Ergo quandocumque aliqua pars eius movetur, totum movetur. Si ergo tale corpus elevetur, erit ibi vacuum, antequam aer potest replere partes interiores spatii.

16 Ideo dicitur aliter quod impossibile est aliqua corpora solida tangere se in aere vel in aqua, nisi aer vel aqua intercipiatur. Hoc enim dicit Philosophus secundo De animaBArist., De an., II, 11, 423a21–b1. Unde si duo corpora solida coniungantur et deinde separentur ab invicem, aer interceptus rarefit et replet locum, quantumAconi.; om. U potest, quousque adveniat aer circumstans.

17 Contra: possibile est quod aer interceptus sit ita rarus quod non possit in tantum rarefieri, #U 166rb ut repleat tantum locum, quantus intercipiturAconi.; incipitur U inter illa corpora post separationem. Possibile enim est quod ille aer interceptus sit aer rarissimus. Volo enim quod duo corpora tangant se in aere rarissimo vel in igne rarissimo et redit argumentum.

18 Item si aliquis magnus saxus superponaturAconi.; supponatur U alteri, posito tunc quod ibi esset aer medius, magnus lapis superpositus posset moveri per illum aerem; lapis enim potest esse tantae gravitatis quod ille aer non sufficit ad resistendum lapidi. Ergo lapis superpositus potestAconi.; suppositus per U moveri per illum aerem interceptum; et per consequens potest ita approximari alteri lapidi quod nullus aer intercipietur, quia possibile est corpus esse tantae gravitatis quod aer non resistet motui suo.

19 Item contra istam responsionem videntur sequi derisoria, puta quod animal semper ambulet super aerem vel aquam, quia animal in ambulando numquam attingeret terram, sed semper ambularet super aerem, qui scilicet intercipitur inter pedem et terram.

20 Item ista responsio non sufficit. Probo, quia per argumentum principale probabo quod impossibile est aliqua corpora sic tangere se. Arguo enim de aere: si aer coniungatur manui tuae, possibile est quod ille aer separetur a manu. Quando ergo aer ille separatur a manu, est dare aliquam partem aeris cuius partes exteriores aeque cito separantur a manu sicut partes inferiores; aliter enim nullus aer divisibilis posset separari a manu. Sed alius aer circumstans non potest aeque cito replere locum interiorem sicut exteriorem. Ergo ibi ponitur vacuum.

21 Item per istam responsionem possum probare quod lapis non posset tangere aerem. Si enim lapis moveatur et debeat in fine motus coniungi cum aere vel cum aqua, aeque cito coniungitur medium superficiei lapidis ad superficiem aquae sicut partes exteriores illius superficiei, quia totus lapis simul movetur et aliqua superficies lapidis tota simul coniungitur aquae; sed corpus prius interceptum inter lapidem et aquam non aeque cito recidit a medio sicut a partibus exterioribus illius spatii; ergo ibi derelinquitur vacuum.

22 Propter istas rationes dicitur quod, si duo corpora debeant ad invicem coniungi, tunc partes exteriores aeris intercepti et similiter partes interiores simul recesserunt ab illo loco qui erat inter illa corpora. Licet enim partes aeris successive recedant, tamen illae partes aeris simul recessae sunt, et ideo possunt tam partes exteriores quam interiores illorum corporum simul et semel coniungi.

23 Contra: volo quod corpus coniungendum aeri sit circularis figurae. Antequam illud corpus coniungatur aeri, oportet quod alius aer interceptus recedat. Imaginemur ergo aerem interceptum comprehendi in figura circulari. Antequam ergo illa pars aeris quae est in medio illius circuli fiat extra illum circulum, oportet partes circumferentiales fieri extra; aliter enim duo corpora essent simul. Ergo quando illae partes circumferentiales sunt extra illum circulum, adhuc partes centrales illius aeris sunt infra illum circulum. Tunc arguo: quando illae partes centrales recessae sunt a medio circuli et nondum sunt extra circumferentiam, tunc adhuc non sunt illa corpora #U 166va coniuncta, quia adhuc intercipitur ille aer qui prius, et ille aer qui prius iam recessit a loco centrali in quo erat; ergo ibi relinquebatur vacuum ex isto eodem quod partes centrales aeris intercepti non sunt aeque cito extra illum circulum sicut partes circumferentiales.

24 Ad principale: vas repletum cineribus tantum recipit de aqua sicut vas sine cineribus. Hoc non esset possibile, nisi in illis cineribus essent aliquae vacuitates.

25 Item secundum Commentatorem in principio capituli de vacuo non est differentia inter vacuum et corpus mathematicum, cum utrumque sit tres dimensiones abstractae a materiaBAverr., In Phys., IV, comm. 51, f. 148C; sed corpus mathematicum habet esse; ergo et vacuum.

26 Praeterea si aliquid moveatur localiter, aut recipitur in pleno aut in vacuo; non recipitur in pleno, quia tunc duo corpora essent simul; ergo recipitur in vacuo. Et per consequens vacuum est.

27 Ad oppositum est Aristoteles.

28 Ad quaestionem dicendum quod impossibile est vacuum esse. Sed secundum Commentatorem principio huius capituli interrogatio quid significatur per nomen, praecedit interrogationem de utrum sitBAverr., In Phys., IV, comm. 50, f. 147F, hoc est: oportet cognoscere quid significatur per nomen, antequam quaeratur si res habeat esse. Ideo sciendum quod vacuum capitur in triplici significatione apud antiquos. Una significatio quod vacuum est illud in quo nihil est, sed ista significatio reprobatur a PhilosophoB, , IV, 7, 213b31–214a6, quia isto modo punctus esset vacuum, quia punctus est in quo nihil est. Alia significatio est quod vacuum est illud in quo non est corpus tangibile. Ista similiter significatio est impropria, quia secundum hoc caelum esset vacuum; in caelo enim non est corpus tangibile. Tertia significatio est quod vacuum est locus seu spatium in quo nullum corpus est, aptum natum tamen repleri corpore; ista sola est propria significatio vacui.

29 Quod autem in ista significatione non possit vacuum esse, probo, quia si aliquod spatium esset separatum a corpore et cum hoc esset natum repleri corpore, sequitur quod duo corpora possunt esse simul et similiter duae dimensiones, quia tale spatium separatum aut esset in aliqua substantia sicut in subiecto vel non. Si sic, tunc illa substantia esset substantia dimensionata, quia huiusmodi spatium esset dimensionatum; et si sit substantia dimensionata, ergo est corpus. Si tunc illud spatium possit repleri aliquo corpore, sequitur quod duo corpora essent nata esse simul. Similiter sequitur quod plures dimensiones profundae discretae possunt esse simul et sic dimensiones penetrarent se. Si tale spatium vacuum non sit aliqua substantia nec in substantia sicut in subiecto, ergo ibi essent dimensiones separatae ab omni substantia et per consequens quantitas esset sine subiecto, quod est contra naturam. Similiter sequitur quod illae dimensiones possunt esse simul cum dimensionibus corporis intrinsecis. Hoc est falsum, quia per Philosophum primo huius sola dimensio facit distare. Licet ergo illa dimensio esset separata ab omni subiecto, adhuc sic distaret ab aliis dimensionibus quod ei repugnaret simul esse cum aliis dimensionibus.

30 Si dicas quod talis dimensio separata potest esse simul cum aliis dimensionibus, contra: si illa dimensio vacui permittat secum dimensiones corporis, a multo fortiori permitteret secum aliam dimensionem vacuam #U 166vb et per consequens una pars vacui permittet secum aliam partem eiusdem vacui. Et sic esset possibile quod unum totum maximum vacuum esset in puncto indivisibili, quia quaelibet pars vacui permitteret secum aliam partem eiusdem vacui. Sequitur ergo quod dimensiones vacui non permittant secum alias dimensiones, et per consequens vacuum non est, intelligendo per ‘vacuum’ spatium non repletum corpore, aptum tamen repleri.

31 Ad rationes. Ad primam dico, sicut ultimo dicebatur, quod aliquod agens caeleste prohibet aquam in cantaplora ne descendat, et idem agens facit aliquando aquam ascendere ne sit vacuum. Natura enim abhorret vacuum. Ideo illud agens quod regit naturam et ordinem naturalem in universo, illud idem salvat plenitudinem in universo, quia si esset vacuum in aliqua parte universi, tunc deficeret aliqua pars requisita ad perfectionem universi et tunc universum non esset perfectum. Ideo illud agens caeleste quod regit ordinem universi et salvat perfectionem eius, illud prohibet aquam descendere ne fiat vacuum ibi et deficiat aliqua pars requisita ad perfectionem universi. Unde quando arguitur quod oportet ibi ponere causam positivam, iam posita est causa positiva, scilicet agens caeleste salvans ordinem universi; et ei correspondet effectus positivus, scilicet salvare perfectionem et plenitudinem universi. Unde iste effectus privativus: ne sit vacuum, non est proprius effectus, sed effectus suus est positivus, scilicet ut universum sit plenum et perfectum. Universum autem non esset perfectum, si esset vacuum, quia tunc in aliqua parte universi vel unum nihil esset pars universi. Quod autem agens caeleste habet regere haec inferiora patet per Commentatorem septimo Metaphysicae commento tricesimo secundo, ubi dicit quod impossibile est ut agens corporeum transmutet materiam nisi mediantibus corporibus supracaelestibusBAverr., In Metaph., VII, comm. 31, f. 181K. Similiter primo De caelo commento vicesimo quarto dicit quod corpora caelestia conservant elementaBAverr., In De cael., I, comm. 24, f. 19B; ed. Carmody-Arnzen, 50.

32 Ad primum in contrarium, quando accipitur quod agens caeleste uniformiter agit super orificium cantaplorae, sive obturetur sive non obturetur, dicendum quod uniformiter agit quantum ad effectum primum; semper enim uniformiter intendit hunc effectum, scilicet salvare plenitudinem et perfectionem universi. Tamen respectu effectus secundarii intenti difformiter agit; aliquando enim facit aquam moveri, aliquando quiescere, et semper propter effectum eundem primo, scilicet propter plenitudinem et perfectionem universi. Nec est inconveniens agens caeleste habere contrarios effectus in istis inferioribus, quia sol aliquando est causa generationis, aliquando causa corruptionis.

33 Ad secundum dicendum quod agens universale satis determinatur ad hunc effectum, scilicet ad faciendum aquam quiescere in cantaplora, propter hoc quod sineAconi.; si in U isto effectu non posset salvari plenitudo et perfectio universi. Cum ergo finis imponat necessitatem et determinet ad ea quae sunt ad finem, oportet quod agens caeleste intendens istum finem, scilicet salvare plenitudinem universi, necessitetur ad faciendum ibi aquam quiescere. Unde quando tu quaeris quid determinat illud agens ad hunc effectum, dico quod determinatur #U 167ra a fine verum et necessitatur a fine. Nec oportet ibi ponere aliud determinans quam finem; finis enim determinat agens ad faciendum ea quae sunt propter finem.

34 Ad secundum principale dico quod impossibile est duo corpora concurrere ita quod unum coniungatur alteri, nisi pars iungatur ante partem in infinitum. Et similiter impossibile est duo corpora coniuncta ab invicem separari, nisi pars separetur ante partem in infinitum, quia oportet quod pars ante partem corporis intercepti in infinitum recedat. Per hoc ad argumentum dicendum, ut dicebatur, quod duae tabulae non possunt se tangere, nisi intercipiatur aer et aqua. Istud patet per Philosophum secundo De anima BArist., De an., II, 11, 423a21–b1 et similiter propter rationem factam, quia aliter unum corpus non posset cadere super aliud, nisi esset vacuum. Unde quia totus aer interceptus non potest ita cito recedere sicut latera corporum concurrunt, ideo semper relinquitur aer interceptus inter corpora solida.

35 Ad primum in contrarium, quando arguitur de igne rarissimo intercepto, dicendum quod, si ignis rarissimus interciperetur inter duas tabulas, tunc una tabula non posset elevari, nisi altera tabularum flecteretur sive plicaretur. Tamen licet tabula non posset elevari a tabula, potest tamen separari ab alia tabula trahendo a latere tabulam a tabula. Nec est cura quantum sive sint tabulae planae sive non planae, et sive aequaliter fiat elevatio in partibus tabulae sive inaequaliter, quia nisi corpus interceptum posset rarefieri ad replendum locum, nullo modo potest tabula elevari a tabula, nec aequaliter nec inaequaliter.

36 Ad aliud, quando dicitur quod magnus lapis alteri superpositus moveri posset per illum aerem interceptum, dicendum quod quantumcumque sit lapis magnus et gravis, non movebitur propter hoc per illum aerem interceptum, quia infinita pars lapidis aequaliter tendit deorsum versus aliam lapidem in partibus exterioribus et interioribus. Ideo si lapis superior deberet moveri per aerem interceptum, aeque cito tangeret alium lapidem secundum suas partes exteriores sicut secundum partes interiores centrales. Et hoc non posset esse, nisi aer interceptus recederet aeque cito secundum omnes partes suas extra circumferentiam, et sic recederet sine motu, quod est impossibile. Ideo quantumcumque sit magnus lapis superpositus, non descendet per illum aerem interceptum; quia tamen est possibile quod totus aer interceptus cedat sibi. Et quando accipitur quod lapis potest esse tantae gravitatis quod aer non sufficiet ad resistendum, dicendum quod, licet aer in propria virtute non sufficeret ad resistendum lapidi, tamen in virtute agentis superioris salvantis perfectionem et plenitudinem universi sufficit aer motus ad resistendum lapidi quantumcumque gravi. Unde aer interceptus ideo non cedit lapidi, quia detinetur ab agente superiori prohibente vacuum. Forte tamen corpus multum grave propinquius tangit aliud quam corpus minus grave. Licet enim semper sit aer medius inter corpora solida, aliquando est spissior, aliquando magis tenuis.

37 Ad aliud, quando accipitur quod animal numquam ambularet super terram, sed semper super aerem #U 167rb vel aquam, dicendum quod nullum est inconveniens hoc concedere nec est hoc deridendum, ex quo est verum. Verumtamen secundum communem usum loquendi animal dicitur ambulare super illud quod supportat; huiusmodi est terra et non aer; ideo dicitur animal ambulare super terram et non super aerem, quia terra sustinet et supportat et non aer.

38 Ad alias rationes quae probant quod impossibile est corpus solidum coniungi aeri, quia alius aer interceptus inter illum aerem et corpus solidum non fit simul secundum omnes partes suas extra spatium interceptum, dicendum propter hoc quod corpus solidum non potest coniungi alicui aeri de novo, nisi pars illius aeris ante partem in infinitum coniungatur illi corpori solido.

39 Tu diceres: ex hoc sequitur quod omne quod tangit aliud prius tetigit illud et sic nullum corpus posset tangere aliud de novo.

40 Hic dicendum quod unum corpus tangere aliud potest secundum superficiem vel secundum partem. Istud autem est verum, quod impossibile est unum corpus tangere aliud quin ipsum prius tetigit illud secundum partem. Tamen non oportet quod omne quod tangit aliud prius tetigit illud secundum totam superficiem suam.

41 Ad aliud principale, quando arguitur de vase repleto cineribus quod illud vas tantum recipit de aqua, quantum facit sine cineribus, Commentator dicit quod hoc non est expertus, sed si ita sit, sicut ipsi dicunt, non est alia causa nisi quia aqua corrumpitur in cinere ex eo quod partes aquae dissolvuntur in cinere. Et signum huius est quoniam, quando cinis exprimitur, exit quaedam pars aquae ab eo et non tota, et quando cinis desiccatur, revertitur minor quam eratBAverr., In Phys., IV, comm. 56, f. 150A. Haec ille commento quinquagesimo sexto.

42 Ad aliud dicendum quod per ‘corpus mathematicum’ possumus duo intelligere, scilicet corpus abstractum secundum imaginationem tantum aut corpus abstractum secundum imaginationem et esse. Primo modo non sunt idem vacuum et corpus mathematicum, secundo modo sunt idem. Et sicut impossibile est vacuum esse, ita impossibile est corpus mathematicum esse, intelligendo per ‘corpus mathematicum’ corpus abstractum secundum esse et imaginationem, hoc est tres dimensiones separatas ab omni subiecto, quia per Commentatorem vacuum nihil aliud est nisi dimensio separata intelligendo per ‘dimensionem’ illam quae includit tres dimensiones.

43 Ad ultimum dicendum quod omne corpus motum recipitur in pleno. Et non sequitur ex hoc quod duo corpora sint simul, quia quando lapis movetur in aere, ille lapis recipitur in loco qui est plenus per eundem lapidem, quia iste lapis recipitur in ultimo aeris continentis quod repletur eodem lapide. Unde iste lapis recipitur in loco pleno ipsomet lapide, quia ipsemet lapis replet locum in quo recipitur.

Quaestio 40

1 Quaeratur utrum talis est proportio motus ad motum in velocitate et tarditate, qualis est proportio medii ad medium in subtilitate et densitate.

2 Quod non, probo per duas rationes ipsius Avempace, quia si talis esset proportio motus ad motum simpliciter, qualis est medii #U 167va ad medium, tunc non esset successio in motu nec esset motus in tempore nisi propter medium impediens; et tunc, si non esset medium impediens, motus esset in non tempore; et si ita esset, tunc corpora supracaelestia moverentur in instanti, cum nullum medium sit impediens illic.

3 Item si in motu non esset successio nisi ex resistentia medii, tunc in gravibus et levibus non esset motus nisi propter resistentiam medii; sed medium non impedit rem a suo motu naturali; ergo quilibet motus gravis in medio esset violentus, quia quilibet motus gravis semper esset impeditus a medio. Ergo non est naturale gravi moveriAconi.; medii U in medio, sed magis violentum; medium enim non impedit grave a suo motu naturali.

4 Ad principale: vacui ad plenum nulla est proportio. Si ergo talis esset proportio motus ad motum, qualis est medii ad medium, tunc si esset motus in vacuo, esset in non tempore. Sed hoc non est possibile, quia licet esset vacuum, grave non moveretur in instanti a caelo usque ad centrum, quia tunc simul in eodem instanti esset hic et ibi, scilicet in centro et iuxta caelum.

5 Praeterea vacui ad plenum nulla est proportio, et tamen motus animalis in vacuo habet proportionem ad motum in pleno. Cuius probatio est, quia secundum Commentatorem in animalibus est resistentia mobilis ad motorem. Animalia enim dividuntur in motorem in actu et in rem motam in actu, et non ex necessitate indigent medio, sed si fuerit, erit per accidens. Ex hoc accipio quod non est necesse animalia moveri in medio pleno, et per consequens ipse innuit quod non repugnat animali moveri in vacuo.

6 Ad oppositum est Aristoteles.

7 Ad quaestionem respondet Avempace et dicit quod, qualis est proportio medii ad medium in subtilitate et spissitudine, talis est proportio motus ad motum in velocitate et tarditate accidente rei motae ex medio in quo movetur. Tamen non oportet quod omnino sit talis proportio motus ad motum in velocitate et tarditate, qualis est proportio medii ad medium in subtilitate et spissitudine, nisi successio esset in motu solum propter medium, ita quod motus lapidis ideo esset in tempore, quia movetur in medio. Hoc autem per ipsum non est verum, secundum quod ipse probat per duas primas rationes principales. Unde ipse dicit quod Aristoteles fecit proportionem inter subtilitatem et spissitudinem medii ex una parte et velocitatem et tarditatem accidentem rei motae ex medio in quo movetur ex alia parte, et non fecit proportionem inter subtilitatem et spissitudinem medii et quamcumque velocitatem et tarditatem in motum, quia accidit successio in motu propter resistentiam et distantiam mobilis ad motorem, secundum quod ipse probat de corpore caelesti. Haec est opinio Avempace secundum quod eam recitat CommentatorBAverr., In Phys., IV, comm. 71, f. 160C–F.

8 Sed alii volentes istam opinionem sustinere addunt quod successio aliquando attenditur in motu ex distantia #U 167vb spatii, licet non sit ibi corpus resistens, ita quod determinatae distantiae seu spatio correspondeat determinata successio. Unde si auferretur aer a loco suo et esset ibi vacuum, adhuc motus in illo esset successivus propter distantiam illam in vacuo. Unde ulterius dicunt quod duplici successioni sequitur tempus, scilicet successioni quae attenditur ratione medii et successioni quae attenditur ratione distantiae correspondet duplex tempus. Successioni enim quae est ex distantia inter terminos debetur tempus naturale; successioni autem quae est ex resistentia medii correspondet tempus superadditum tempori naturali. Tertio dicunt quod tempus illud superadditum tempori naturali additur tempori naturali, sicut linea additur lineae. Ista autem addita opinioni Avempace recitantur a Commentatore, ubi recitat verba eius; ideo nescio an ista diceret.

9 Contra ista arguit Commentator: ‘si talis esset proportio medii sicut proportio tarditatis accidentis ex medio, et non absolute sicut proportio motus ad motum, tunc non sequitur ut illud quod movetur in vacuo moveatur in instanti, quoniam tunc non aufertur ab eo nisi tarditas quae accidit ei propter medium, et sic remanet ei motus naturalis et successio abunde’BAverr., In Phys., IV, comm. 71, f. 161G.

10 Secundo arguit sic: ‘si non esset absolute talis est proportio motus ad motum sicut medii ad medium, sed solum esset proportio tarditatis ad tarditatem quae accidit ex medio, tunc dictum Aristotelis septimo Physicorum esset falsum, quando dicit quod, cum aliquod corpus moverit aliud corpus per aliquod spatium in aliquo tempore, quod movebit medietatem illius corporis per illud spatium in medietate illius temporis. Contingeret enim secundum Avempace, ut proportio temporis ad tempus non esset nisi sicut proportio tarditatis ad tarditatem’BAverr., In Phys., IV, comm. 71, f. 160M–161A.

11 Ideo ad quaestionem secundum Commentatorem dicitur quod in motu gravium et levium est absolute talis proportio motus ad motum in velocitate et tarditate qualis est proportio medii ad medium in spissitudine et subtilitate. Unde in hoc bene dixit Avempace quod, qualis est proportio medii ad medium in spissitudine et subtilitate, quod talis est proportio motus ad motum in velocitate et tarditate accidente rei motae ex medio in quo movetur. Similiter in alio bene dixit, quando dixit: accidit successio in motu propter resistentiam mobilis ad motorem; istud enim est verum in corporibus caelestibus quae non moventur in medio, sed circa medium. Sed in hoc male dixit Avempace, quando dixit quod motus gravium et levium non capit successionem a medio, et quando dixit quod medium non est causa quare ille motus est in tempore, sed quod resistentia mobilis ad motorem in gravibus et levibus sufficit ad hoc quod ille motus sit in tempore et non in instanti. Ideo quantum ad hoc increpat eum Commentator, quia si ita esset, non oporteret, si motus gravis esset in vacuo, quod esset in non tempore. Propter hoc sciendum secundum Commentatorem quod triplex est resistentia in motu: ‘aut enim est resistentia ex ipsa #U 168ra re mota, quando illud quod movetur ex se voluntarie dividitur in motorem in actu et rem motam in actu, sicut est dispositio in animalibus et in corporibus caelestibus. Aut erit resistentia in ipso medio in quo movetur; et hoc erit, quando res mota non dividitur in motorem et rem motam in actu, sicut est dispositio in corporibus simplicibus. Aut resistentia erit ex utrisque, scilicet ex re mota et ex medio, sicut est dispositio in animalibus quae moventur in aqua’BAverr., In Phys., IV, comm. 71, f. 162A–B. Ulterius dicit quod corpora levia et gravia necessario indigent medio, et nisi esset medium, contingeret ut moverentur in non temporeBAverr., In Phys., IV, comm. 71, f. 162B. Unde per ipsum non est ibi successio nec resistentia in motu nisi ratione medii; et ideo in gravibus et levibus manifestum est quod aequalitas et diversitas in motu sequitur aequaliter subtilitatem et spissitudinem medii.

12 Per hoc patet ad formam quaestionis quod in aliquo motu oportet quod talis sit proportio motus ad motum, qualis est proportio medii ad medium, scilicet in motu gravium et levium, sed in aliis motibus non oportet. Cuius ratio est, quia in motu gravium et levium, supposita convenientia in magnitudine et figura, tota diversitas comparationis accipitur ex medio, quia ibi mobile non resistit motori nisi ratione medii; ergo qualis erit ibi proportio medii ad medium, talis erit ibi proportio motus ad motum. Sed istud non valet in aliis motibus, quia in omni alio motu est resistentia mobilis ad motorem, et per consequens in omni alio motu potest attendi comparatio penes resistentiam mobilis ad motorem. Ideo in illis non oportet quod sit absolute talis proportio motus ad motum, qualis est proportio medii ad medium, puta in motu animalium, sed ibi habet locum dictum Avempace, scilicet quod, qualis est proportio medii ad medium, talis est proportio velocitatis et tarditatis quae accidit ex illo medio, et non oportet quod ibi sit absolute talis proportio illius motus, qualis est inter media, quia in illis magis aliquod mobile resistit motori et aliquod minus, quamvis sit aequalitas ex parte medii.

13 Ad rationem pater per dicta quod diversimode est de corporibus caelestibus et gravibus et levibus. Licet enim in motu gravium non sit successio nisi propter medium, tamen in motu corporum caelestium accidit successio propter resistentiam mobilis.

14 Ad secundum, quando arguitur quod, si successio esset in motu propter resistentiam medii, tunc medium impediret motum gravis et tunc motus gravis esset impeditus in medio et per consequens non esset naturalis in medio tunc, respondet Commentator quarto huius commento septuagesimo primo et similiter commento septuagesimo quarto, dicens quod motus corporis simplicis in medio non est impeditus a medio, ut apparet in primo aspectu, quoniam si ita esset, tunc esset possibile huiusmodi corpora moveri sine medio et tunc essent motus naturales gravium et levium, qui nondum inventi suntBAverr., In Phys., IV, comm. 71, f. 161G–H. Et ideo postea dicit quod naturale est huiusmodi corpora moveri in medio et medium est causa in hoc quod moveantur, et non sicut aestimavit Avempace, #U 168rb quod medium impediat motum gravisBAverr., In Phys., IV, comm. 71, f. 161L. Et commento septuagesimo quarto sic dicit: ‘aliquis potest dicere quod hoc non accidit gravi et levi’BAverr., In Phys., IV, comm. 71, f. 164M–165A, scilicet quod motus eorum sit in tempore, nisi quia sunt impedita a motu naturaliBAverr., In Phys., IV, comm. 71, f. 165A. Et dicit quod responsio ad hoc est, quoniam gravia non impediuntur a medio in quo moventur, neque motus gravis in medio est violentus, sed naturalisBAverr., In Phys., IV, comm. 71, f. 165A. Ex istis accipio quod medium non impedit motum naturalem gravis, sed naturale est grave moveri in medio, et ideo non sequitur quod motus gravis in medio sit violentus.

15 Ad tertium dicendum quod haec consequentia est bona ‘si motus esset in vacuo, esset in non tempore’. Et quando accipitur quod, licet esset vacuum, mobile non esset in eodem instanti hic et ibi *** Ideo dicendum quod utrumque oppositorum sequitur et quod motum esse in vacuo includit opposita, quia si motus esset in vacuo, sequitur quod esset in tempore, quia ut argutum est, mobile non posset esse simul in eodem instanti iuxta caelum et in centro; similiter si motus esset in vacuo, sequitur quod esset in non tempore per demonstrationem Philosophi. Consequentiam probo sic, quia ut probatum est, qualis est proportio medii ad medium, talis erit proportio motus ad motum; sed vacui ad plenum nulla est proportio; ergo nec motus ad motum. Sed si motus in vacuo non habeat proportionem ad motum in pleno, sequitur quod motus in vacuo non sit in tempore, quia cuiuslibet temporis ad aliud est proportio. Similiter omnis motus in tempore habet proportionem ad alium motum in tempore. Modo non restat probare nisi istud assumptum quod vacui ad plenum nulla sit proportio. Hoc autem sic probo: nihili ad aliquid non est proportio; vacuum est nihil. Similiter non est proportio inter non medium ad medium; vacuum est non medium in motu. Similiter si vacui ad plenum esset proportio, aut esset proportio in qualitate aut in quantitate; neutrum potest dici, quia in vacuo nec est qualitas nec quantitas.

16 Tu diceres: quamvis esset vacuum inter caelum et centrum, adhuc esset maior distantia a caelo ad centrum quam ab una parte vacui citra caelum usque ad centrum; ergo ratione illius distantiae posset attendi proportio et successio in motu in vacuo.

17 Item si motus esset in vacuo, vacuum esset medium per quod mobile moveretur, et sic medii ad medium esset proportio.

18 Ad primum istorum dicendum quod, si esset vacuum a caelo ad terram, nec esset ibi distantia nec aliqua quantitas nec longitudo nisi imaginata. Ideo non esset ibi maior distantia nec minor nisi secundum imaginationem. Sed certum est quod a quantitate imaginata nec accipitur proportio nec successio in motu. Unde dicere vacuum esse a caelo ad terram, hoc est dicere nihil esse inter caelum et terram, et ideo, si motus esset in vacuo, ibi nec esset nec resistentia medii nec quantitas nec distantia, sed esset motus sine omni proportione et esset in non tempore, et hoc loquendo de motu #U 168va gravium et levium.

19 Ad secundum concedo, si motus esset in vacuo, quodAconi.; et U esset medium et non esset medium, similiter esset in tempore et non esset in tempore.

20 Ad ultimum dicendum quod haec condicionalis est vera ‘si animal moveretur in vacuo, motus eius haberet proportionem ad motum in pleno’. Tamen haec propositio est falsa ‘motus animalis in vacuo habet proportionem ad motum in pleno’. Et quando accipitur a Commentatore quod animalia per accidens indigent medio, dicendum quod hoc dicit, quia accidit animali ratione qua animal dividitur in motorem et motum, quod quidemAconi.; quidam U motum resistit motori, ut eius motus sit in medio, quia in motu animalis aliunde est resistentia et successio quam ex medio, quia illa est resistentia mobilis ad motorem. Unde quia non est necesse quod animal, ex hoc quod animal, movetur in medio, sed quia habet corpus grave vel leve, ideo dicit Commentator quod accidit animali, ut motus eius sit in medio; motus enim animalis non est in medio ex hoc quod animal, sed quia habet corpus grave et leve. Nec sequitur ex hoc quod non sit necesse animal moveri ex medio pleno.

21 Contra illud quod dicitur, quod medium non impedit motum gravis: huius oppositum, ut apparet, dicit Philosophus capitulo de vacuo dicens quod medium pinguius, id est densius, quod non facile dividitur, magis impedit motum quam medium subtiliusB, , IV, 8, 215a29–31, et quod proportio motuum accipienda est secundum analogiam corporis impedientisB, , IV, 8, 215a31–b12.

22 Similiter Commentator, ubi prius, dicit quod proportio impedientis ad impediens est sicut proportio motus ad motum, sive impedimentum fuerit ex ipso medio aut ex moto.

23 Item certum est quod medium spissum, sicut terra vel aqua, magis impedit motum gravis quam medium subtile et per consequens medium impedit motum.

24 Si dicas quod medium impedit grave ne sit deorsum, tamen non impedit grave ne moveatur, sed esse deorsum et moveri sunt distincta, unde medium impedit unum et non aliud (impedit enim esse deorsum, sed non impedit motum), contra: quod impedit velocitatem motus, impedit motum; medium spissum est huiusmodi; ergo etc.

25 Si dicatur quod medium impedit velocitatem motus, tamen non impedit motum, contra: per istam responsionem stat difficultas Avempace contra Commentatorem, quia si velocitas motus impedita a medio, tunc motus ille non velocitatur naturaliter in medio et per consequens velocitas illius motus non est naturalis in medio, sed violenta.

Quaestio 41

1 Quia solutio huius quaestionis supponit quod successio in motu gravium et levium sit ex resistentia medii, ideo iuxta hoc quaeratur utrum resistentia medii sit tota causa successionis in motu gravis et levis.

2 Quod non, probo, quia quando mobile resistit motori, illa resistentia est causa successionis in motu; ita est in gravibus et levibus; ergo resistentia medii non est tota causa. Quod in gravibus et levibus motum resistat motori probo, quia quarto huius commento septuagesimo primo dicit quod in gravibus et levibus est resistentia mobilis ad motorem, quae non esset ibi, #U 168vb si moverentur sine medioBAverr., In Phys., IV, comm. 71, f. 161K–L. Et item eodem commento dicit quod in naturalibus diversitas aut aequalitas est propter diversitatem aut aequalitatem proportionis motoris ad rem motamBAverr., In Phys., IV, comm. 71, f. 160K. Et item bis dicit quod res mota debet habere cum motore aliquam resistentiamBAverr., In Phys., IV, comm. 71, f. 161H; f. 161M–162H; et propter hoc dicit quod in gravibus et levibus res mota ex medio habet resistentiam ad motoremBAverr., In Phys., IV, comm. 71, f. 162A–B. Ex istis apparet quod in gravibus et levibus sit resistentia mobilis ad motorem.

3 Dicitur hic quod verum est quod in gravibus et levibus motum resistit motori, sed motum non habet illam resistentiam nisi a medio, secundum quod dicit Commentator.

4 Contra: tantum dominatur motor caeli supra caelum, quantum motor gravis super grave; sed motor caeli non dominatur in tantum supra motum, quin ibi motum resistit motori; ergo in gravibus motum resistit motori circumscripta omni resistentia quam habet a medio. Probatio consequentiae, quia quanto motor magis dominatur, tanto motum minorem habet potentiam resistendi et e converso. Verbi gratia quando motor tantum dominatur supra suum motum, quantum motor gravis dominatur supra grave, ibi illud motum ita motum resistit motori, sicut motum in gravi resistit suo motori. Si ergo motum in gravi non habeat ex se aliquam resistentiam ad motorem, sequitur quod corpus caeleste non habet aliquam resistentiam ad suum motorem, quia motor in caelestibus in tantum vel magis dominatur supra motum, ex quo velocius movet.

5 Item si tota successio in motu gravis esset a medio, tunc gravius et minus grave aeque velociter moverentur, ubi medium esset aequale. Consequens falsum.

6 Item in una massa plumbi magis dominatur motor supra motum quam in aliquo alio corpore minus gravi tantae quantitatis; aliter enim plumbum non descenderet velocius quam corpus minus grave. Sed motor non dominatur minus supra grave motum nisi quia motum magis resistat motori. Ergo in gravibus et levibus motum resistit motori.

7 Ad principale: si tota resistentia gravis sit a medio, aut ergo illa resistentia medii est propter quantitatem medii aut propter qualitatem, puta spissitudinem vel subtilitatem. Non ratione quantitatis, quia ex quo vacuum imaginatur habere quantitatem et distantiam circa rationem illius quantitatis, esset aliqua resistentia in motu gravis inAconi.; et U vacuo, et tunc non sequeretur quod, si motus gravis esset in vacuo, quod esset in instanti. Si detur secundum, scilicet quod tota resistentia in motu gravis sit ex spissitudine et subtilitate, tunc sequitur quod acceptis duobus corporibus eiusdem figurae et eiusdem gravitatis, si sint in medio aequaliter disposito, quod possibile esset unum illorum in aequalitate pertransire leucam, in quo tempore aliud pertransit pollicem; et per responsionem quantitas medii nullam successionem causat in motu et qualitas utriusque medii est aequaliter disposita; ergo illi motus possunt esse in tempore aequali.

8 Dicitur hic quod medium est causa resistentiae in motu gravis ratione quantitatis aliqualiter, quia si fuerit maior longitudo medii, oportet quod requiratur plus de tempore ad hoc ***NHic desunt duo folia.

Quaestio 42

1 *** #U 169ra quod nihil est totum simul de successivo nisi unum indivisibile. Nec sufficit ad hoc quod successivum habeat esse, quod aliquod indivisibile eius habeat esse, sed oportet quod indivisibile in medio illius successivi habeat esse, sicut patet per Philosophum sexto huius: quod solum habet esse in suo principio vel in suo fine, illud non est. Quando enim motus est in suo fine, illud non est, sed tunc successivum habet esse, quando est in suo medio, videlicet quando aliquod indivisibile eiusAconi.; esset U habet esse, quod indivisibile est finis unius, scilicet praecedentis, et principium alterius, scilicet subsequentis. Unde breviter tunc successivum est, quando aliquod indivisibile in suo medio habet esse.

2 Ad primam rationem dicendum, ut dicebatur, quod aliquae partes temporis habent esse et aliquae non habent esse; praeteritum enim et futurum non habent esse. Tamen possumus accipere multas alias partes temporis quae habent esse, accipiendo aliquam partem cuius pars praeterita est et pars est futura, et deinde maiorem; et sic possunt accipi partes infinitae temporis quae habent esse.

3 Et quando arguitur in contrarium quod tunc multa tempora essent simul, dicendum quod plura tempora esse simul potest intelligi dupliciter: uno modo sicut aliquod tempus totum et pars contenta in eo sunt simul; et isto modo non est inconveniens quod plura tempora essent simul. Sic enim concedit Philosophus quod dies et annus sunt simul. Et isto modo probatur per argumenta quod plura tempora sint simul, scilicet quod tempus continens et tempus contentum sunt simul. Secundo modo potest intelligi multa tempora esse simul ita quod neutrum alterum contineat; et sic negat Philosophus plura esse tempora.

4 Ad aliud in contrarium, quando accipitur quod oportet ad hoc quod aliquid habeat esse quod omnes partes eius habeant esse, dicendum quod hoc non oportet in successivis, sed contrarium oportet in illis. Oportet enim ibi quod aliqua pars habeat esse et aliqua non.

5 Ad aliud principale, quando accipitur quod nihil est de toto tempore nisi unum instans, dicendum quod intellectus illius propositionis est iste quod nihil est totum simul de tempore nisi instans, et cum hoc stat quod multa tempora praesentia habeant esse.

6 Ad aliud principale dicendum quod tempus nec est in tempore nec in instanti, secundum quod dicit Avicenna secundo Physicae suae capitulo de tempore. Unde haec propositio est falsa ‘omne quod est, est in tempore vel in instanti’. Tamen omne quod est, est cum instanti vel quando istans est.

7 Ad aliud principale dicendum quod tempus est, quando instans est. Esse tamen temporisAconi.; tempus U non est in instanti. Unde relatio temporalis importata per hoc adverbium ‘quando’ non semper denotatur fieri respectu illius quod habet esse in tempore vel instanti, sed fit aliquando respectu illius quod nec est in tempore nec in instanti, dum tamen ipsum sit cum instanti, ita scilicet quod esse instantis associetur ei. Secundum enim quod dicit Avicenna secundo Physicae suae capitulo de tempore, multa sunt quae non sunt in instanti, sunt tamen cum instanti. Illud autem dicitur esse cum instanti quod habet esse instanti exsistente. Unde quia tempus et motus habent esse instanti exsistente, ideo habent esse cum instanti, #U 169rb licet non habeant esse in instanti. Et isto modo debet intelligi aliqua esse simul. Duo enim motus sunt simul non quia sunt in eodem instanti, sed quia sunt cum eodem instanti, hoc est uterque motus est eodem instanti exsistente. Unde quando dicimus aliqua fuisse simul, non est intellectus quia fuerunt in eodem tempore. Sic enim oporteret concedere quod Adam et Noe fuerunt simul, quia fuerunt in eodem tempore; similiter omnes dies anni fuerunt in eodem tempore, quia in eodem anno. Tamen non fuerunt simul, sed illi homines fuerunt simul qui fuerunt cum eodem instanti; et similiter illi motus.

8 Contra: si haec sit vera ‘tempus est, quando instans est’, aut fit hic relatio pro instanti aut pro tempore. Si pro tempore, tunc esset sensus quod tempus esset in tempore in quo instans est. Si pro instanti, tunc esset sensus quod tempus esset in instanti in quo instans est. Utrumque istorum est falsum.

9 Ad istud dicendum quod per hoc adverbium ‘quando’ semper fit relatio pro instanti. Si enim fieret relatio pro tempore, haec esset vera ‘Noe fuit, quando Adam fuit’. Ideo dico quod fit relatio pro instanti. Aliter enim haec esset vera ‘tu fuisti albus, quando fuisti niger’, quia in aliquo tempore divisibili quo fuisti albus, fuisti niger. Tamen non fit relatio ad instans in tali circumstantia cuiusmodi denotatur per hanc praepositionem ‘in’. Ideo non sequitur ‘tempus est quando instans est, ergo tempus est in instanti’, sed sequitur quod tempus sit cum instanti. Unde ista propositio ‘iste motus fuit, quando ille motus fuit’ potest sic exponi: iste motus fuit cum illo instanti cum quo ille motus fuit; neuter tamen motus est in instanti.

10 Ad argumentum in contrarium, quando sic arguitur ‘quandocumque subiectum temporis est, tempus est; sed subiectum temporis est in instanti; ergo tempus est in instanti’, dico quod iste modus arguendi non valet, quia hoc distributivum ‘quandocumque’ non distribuit pro instanti secundum talem circumstantiam quae importatur per hanc praepositionem ‘in’, sed magis per hanc praepositionem ‘cum’. Unde non sequitur ‘quandocumque hoc fuit, illud fuit; ergo si hoc fuit in instanti, illud fuit in instanti’; sequitur tamen ‘quandocumque hoc fuit, illud fuit; ergo si hoc fuit cum aliquo instanti, illud fuit cum eodem instanti’. Quod autem tempus nec sit in tempore nec in instanti patet per Avicennam secundo Physicae suae capitulo de tempore, qui sic dicit quod tempus nec est in instanti nec in tempore, sicut locus nec est in loco nec in termino lociBAvic., Liber primus nat., tract. 2, cap. 13 (ed. Van Riet, 353). Similiter dicit quod tempus non habet esse hoc modo nisi in animaBAvic., Liber primus nat., tract. 2, cap. 13 (ed. Van Riet, 350), scilicet ut dicatur esse in instanti quod nunc est.

11 Ad aliud principale dicendum quod esse temporis est divisibile. Et quando quaeritur an quaelibet pars illius esse sit vel non, potest dici quod non quaelibet pars illius esse est esse. Esse enim consignat tempus praesens, et ideo non praedicatur vere de aliqua parte eius quae est praeterita; sed una pars illius esse est fuisse et alia pars est fore, et fuisse non est esse, sicut una pars praesentis est praeterita, alia futura, et praeteritum non est praesens.

12 Et si quaeras per quid copulantur ad invicem partes illius esse divisibilis quod debetur tempori, dicendum quod copulantur ad invicem per esse instantis, sicut partes temporis copulantur ad invicem per instans.

13 Ad aliud principale patet per dicta in positione, quod non sufficit ad hoc quod successivum habeat esse quod quodcumque indivisibile #U 169va eius habeat esse, sed oportet quod aliquod indivisibile in medio eius habeat esse, quia quando successivum est in suo initio vel fine, tunc non est.

14 Ad aliud principale, quando accipitur quod non ens non copulatur ad ens, distinguo de non ente, sicut distinguit Philosophus isto capitulo dicens quod eorum quae non sunt, quaedam erant, ut Homerus, et quaedam erunt, ut aliquid futurorum, et quaedam non entia nec sunt nec fuerunt nec eruntB, , IV, 12, 221b31–222a3. Et dicit quod non entia primo modo dicta illa mensurantur tempore et continentur in tempore, sed non ens quod numquam fuit nec erit, verbi gratia diametrum esse aequalem costae, illud nullo modo mensuratur a tempore nec etiam in temporeB, , IV, 12, 221b25–222a9. Isto modo distinguo de non ente, quia ut dicit ibi Commentator, non ens est duobus modis, scilicet non ens semper et non ens non semperBAverr., In Phys., IV, comm. 120, f. 194H. Non ens semper illud nulli copulatur. Huiusmodi non ens non est tempus praeteritum, sed non ens secundo modo, scilicet non ens non semper, quia aliquando fuit. Et concedo quod tale non ens alicui copulatur. Aristoteles enim concedit quod tale non ens mensuratur tempore et quod est in tempore et continetur a tempore. Et Commentator assignat causam quare tempus mensurat huiusmodi non entia et non mensurat illa non entia quae semper sunt non entia. Causa est, quia tempus non mensurat non esse alicuius nisi respectu sui esse; et quia talia numquam habuerunt esse, ideo tempus non mensurat non esse eorumBAverr., In Phys., IV, comm. 120, f. 195E. Unde necesse est illud non ens quod mensuratur tempore habere esse in praeterito, ut Homerus, aut in futuro, ut eclipsis. Ex istis accipio quod illud non ens quod aliquando fuit est minus non ens quam illud non ens quod semper est non ens. Et ideo non est inconveniens concedere quod tale non ens est aliquo modo ens, puta ens diminutum; et ideo non est inconveniens quod tale non ens copuletur ad ens. Unde licet haec sit falsa ‘tempus praeteritum est ens’ accipiendo ens ut est participium, tamen accipiendo ens, secundum quod nomen est, tunc potest concedi quod tempus praeteritum est ens.

15 Contra: si tempus praeteritum sit ens, aut ens in anima aut ens extra. Non est ens extra, quia quod est praeteritum, desinit esse ens extra. Nec in anima, quia tunc tempus componeretur ex ente in anima solum et ente extra animam.

16 Ad istud dicendum quod tempus praeteritum est ens extra animam, quia ens extra animam dividitur in ens actu et ens potentia et in ens praeteritum et futurum. Illud enim quod est ens in potentia vel ens praeteritum maiorem entitatem habet quam illud quod semper est non ens, quia illud quod mensuratur tempore et est in tempore maiorem entitatem habet quam illud quod semper est non ens. Et Philosophus concedit quod illud non ens quod non semper est non ens mensuratur tempore et est in tempore, et sic concedit quod Homerus est in tempore. Et si sic arguas ‘Homerus est in tempore, ergo est’, dico quod non sequitur, sed est fallacia secundum quid et simpliciter, sicut hic: ‘Homerus est aliquid, ut poeta, ergo est’. Quod autem ens reale dividatur in ens in potentia, praeteritum et futurum patet, quia Philosophus dividit ens reale in ens in actu et potentia. Similiter etsi nulla anima intelligeret, non minus aliquae res essent praeteritae et aliqua futurae.

17 Ad ultimum principale dicendum quod ista indefinita #U 169vb ‘tempus est’ habet infinitas singulares veras, scilicet hora, dies, annus et sic de temporibus infinitis. Et quando accipitur quod tunc totum esset ante partem, dicendum quod non est inconveniens in successivis totum esse ante aliquam partem suam, quia successivum habet esse modo per unum indivisibile, modo per aliud. Tamen inconveniens est quod successivum habeat esse ante omnem partem. Unde haec universalis de obliquo est vera ‘ante omnem partem successivum habet esse’. Ista tamen transposita de recto, scilicet ‘successivum habet esse ante omnem partem’, est falsa.

Quaestio 43

1 Quaeratur an tempus sit quantitas continua.

2 Quod non, probo, quia capitulo de tempore duobus commentis, scilicet commento centesimo nono et similiter commento centesimo tertio decimo, tempus est compositum ex duabus quantitatibus, scilicet continua et discreta; sed quantitas continua non componitur ex quantitate discreta; ergo tempus non est quantitas continua, sed aggregatum ex continua et discreta.

3 Praeterea si sit quantitas continua, aut est eadem quantitas cum quantitate motus caeli aut alia quantitas. Si sit alia quantitas, tunc duae quantitates eiusdem rationis essent simul in eodem subiecto, scilicet quantitas motus caeli et tempus. Hoc est impossibile, quia secundum Philosophum sola quantitas facit distare; ergo una illarum quantitatum non compatitur secundam, quia si una quantitas compateretur secum aliam, oporteret quod illae quantitates se penetrarent. Nec est eadem quantitas cum quantitate motus caeli, quia maior est quantitas motus caeli in una parte quam in alia (motus enim caeli est velocior in una parte quam in alia); sed tempus idem correspondet cuilibet parti caeli motus.

4 Dicitur hic quod tempus realiter est eadem quantitas cum quantitate motus caeli; illa tamen quantitas dicitur tempus secundum quod mensurat motum.

5 Contra: idem non est causa sui ipsius; sed quantitas motus est causa quantitatis temporis, secundum quod dicit CommentatorAconi.; dicitur U capitulo de tempore commento nonagesimo nono ostendens quod continuatio motus est causa continuationis et quantitatis temporisBAverr., In Phys., IV, comm. 99, f. 180A–B ; ergo alia est continuatio, et per consequens alia quantitas temporis quam motus.

6 Item quantitas motus caeli dividitur ad divisionem mobilis et est longa, lata et profunda, sicut mobile; sed absurdum est dicere quod tempus sit latum et profundum, sive per se sive per accidens.

7 Ad principale: si tempus sit quantitas continua, et quantitati competit mensurare, ergo tempus mensuraret aliquid in motu; sed quantitas non mensurat nisi quantitatem; sequitur ergo quod tempus mensuret quantitatem motus. Sed quantitas motus est lata et profunda. Ergo tempus mensuraret latum et profundum.

8 Dicitur hic quod tempus mensurat ipsum motum primo ita quod motus est primo mensuratum et tempus eius prima mensura. Aliter enim non definiretur tempus isto modo ‘tempus est numerus motus’, nisi motus esset illa res quae primo mensuratur a tempore.

9 Contra: mensura et mensuratum sunt unigeneaB, , X, 1, 1053a24–25; sed tempus et motus non sunt unigenea; #U 170ra ergo oportet quod in ipso motu sit aliqua res unigenea cum tempore quae primo mensuretur a tempore, et quod mediante illa motus mensuretur a tempore, puta quantitas ipsius motus vel aliud eiusdem generis cum tempore, quod saltem sit de genere quantitatis. Verbi gratia ulna ligni mensurat ulnam panni et ulna panni mensurat pannum, ita quod in panno est aliquod unigeneum, id est eiusdem generis, cum quantitate ulnae ligneae et illud intrinsecum in panno mensurat pannum. Aliter enim non posset pannus mensurari per ulnam ligneam, nisi quantitas intrinseca panno esset eiusdem generis cum quantitate ligni. Sic arguo a parte ista: non est possibile quod motus mensuretur a tempore nisi ipse motus vel aliquid in eo quod primo mensuratur a tempore sit unigeneum cum tempore et eiusdem generis; sed nihil est in motu quod sit eiusdem generis cum tempore nisi quantitas motus; ergo tempus mensurat primo quantitatem motus et non motum. Ideo posset dici quod tempus primo mensurat motus quantitatem et non motum, quia tempus est quantitas et per consequens primo mensurat quantitatem.

10 Contra: certum est quod tempus nec mensurat latitudinem nec profunditatem motus; ergo oportet quod mensuret longitudinem motus. Sed longitudo motus accipitur ex spatio et est aequalis longitudini spatii; dicimus enim quod motus est ita longus sicut via. Aliud accipio, quod si tempus mensuret longitudinem motus, oportet quod tempus sit aequale illi longitudini; ergo tam longitudo spatii quam tempus est aequale longitudini motus, quia quae sunt uni et eidem aequalia, sunt aequalia inter se. Sequitur quod longitudo spatii et tempus sunt aequalia. Hoc est inconveniens, quia tunc deberet concedi quod tempus et linea essent aequalia et quod permanens et successivum essent aequalia.

11 Item ratio dicta non valet, quia quantitati lapidis competit mensurare et non mensurare aliam quantitatem, quia sic esset procedere in infinitum; ergo oportet devenire ad aliquam quantitatem quae non mensurat aliam rem eiusdem generis, scilicet aliam quantitatem, sed ipsa mensurabit immediate substantiam. Et sic non oportet semper quod mensura et mensuratum sint eiusdem generis praedicamentalis.

12 Ad principale: omnis quantitas in subiecto dividitur secundum divisionem sui subiecti. Ergo si tempus sit quantitas, dividitur secundum divisionem sui subiecti; sed tempus non dividitur secundum divisionem caeli, quia tunc tempus esset latum et profundum.

13 Dicitur hic quod hoc non est verum de quantitatibus non habentibus positionem, sed de quantitatibus habentibus positionem.

14 Contra: si tempus sit in caelo sicut in subiecto, aut ergo est primo in aliquo indivisibili in caelo aut divisibili. Non est in aliquo indivisibili, quia tunc tempus esset in aliquo puncto caeli et non esset alibi in caelo. Si tempus sit in aliquo divisibili primo, videtur #U 170rb quod oporteat tempus dividi secundum divisionem eius, nisi dicatur de tempore, sicut de anima intellectiva, quod est tota in qualibet parte.

15 Ad principale: subiectum temporis est in tempore; et subiectum temporis non est in sua quantitate; ergo tempus non est quantitas. Similiter tempus est ubique in caelo et terra et mari et apud omnes, sed nulla una quantitas secundum numerum est ubique.

16 Dicitur hic concedendo quod subiectum temporis sit in sua quantitate.

17 Contra: per istam responsionem debet concedi quod homo esset in sua quantitate, quod tamen non dicitur.

18 Ad principale: tempus est numerus motus; sed numerus non est quantitas continua; ergo nec tempus.

19 Item Commentator quinto Metaphysicae capitulo de quanto dicit quod tempus et motus non sunt quantitates per substantiam, sed sunt de passionibus quantiBAverr., In Metaph., V, comm. 18, f. 125G–H; sed passio quantitatis continuae non est ipsamet quantitas continua; ergo tempus non est quantitas continua.

20 Ad oppositum est Philosophus in Praedicamentis et similiter quinto Metaphysicae capitulo de quanto, ubi dicit Commentator quod motus et tempus sunt quantitates per se et continuaeBAverr., In Metaph., V, comm. 18, f. 125G–H.

21 Ad quaestionem dicitur quod tempus nec est pure quantitas continua nec pure discreta, sed est quantitas medio modo se habens inter continuam et discretam, quia secundum quod est numerus motus, sic est quantitas discreta, et secundum quod ultima eius sunt unum, sic est quantitas continua.

22 Per hoc patet ad primum argumentum. Conceditur enim cum Commentatore quod tempus componatur ex quantitate continua et discreta. Aliae similiter rationes videntur facere pro parte ista.

23 Contra illud quod dicitur, quod aliqua quantitas potest componi ex quantitate continua et discreta: istud est contra Philosophum tertio Metaphysicae, ubi arguit contra Platonem, qui posuit numeros esse substantias rerum, quia tunc aliquid posset componi ex continuo et discreto. Unde haec videtur esse opinio Platonis, qui dixit quod una natura potest constitui ex continuo et discreto, quam ibi improbat Philosophus.

24 Item Commentator tertio Metaphysicae commento decimo sexto probat quod nihil possit componi ex continuo et discreto, quia tunc elementa rerum diversarum in specie essent convenientiaBAverr., In Metaph., III, comm. 16, f. 59E; hoc est falsum, quia talia contraria non admiscentur. Qualiter autem talis compositio ex continuo et discreto non sit possibilis, patet ibi in utraque littera Aristotelis ...

25 Item si tempus componatur ex continuo et discreto, tunc tempus non est in aliqua specie quantitatis, quia sufficiens divisio quantitatis est bimembris, scilicet in continuam et discretam, et non est dare speciem intermediam. Si tamen tempus esset compositumAconi.; composito U ex continuo et discreto, nec esset per se in una specie nec in alia, sed mixtum ex utroque.

26 Item continuum est cuius partes copulantur ad terminum communem. Discretum est cuius partes non copulantur ad terminum communem. Dicere ergo quod tempus componatur ex continuo et discreto est dicere contradicta, scilicet quod partes eius copulantur ad terminum communem et non copulentur.

27 Ideo dicendum ad quaestionem quod tempus est quantitas continua, secundum quod dicunt Philosophus in Praedicamentis et Commentator quinto Metaphysicae. Ratio autem ad hoc est, quia partes temporis copulantur ad proprium terminum communem, scilicet ad instans.

28 Sed pro rationibus sciendum primo qualiter tempus est numerus, et deinde cuiusmodi discretio sit in tempore. Pro primo sciendum quod quadruplex est numerus, scilicet numerus mathematicus, #U 170va qui non multiplicatur per multiplicationem numeratorum; et est numerus formalis, qui diversificatur secundum diversitatem rerum numeratarum; et est numerus numeratus, cuius iste numerus formalis est forma, et talis numerus est ipsa sensibilia numerata. Ista tria per ordinem dicit Commentator quinto Metaphysicae commento quinquagesimo quarto. Sed quarto modo dicitur numerus ille numerus quo numeramus active; et sic loquitur Commentator capitulo de tempore commento centesimo tricesimo primo, ubi dicit quod alius est numerus numeratus et alius est actio numerantis in numeratoBAverr., In Phys., IV, comm. 131, f. 202D. Numerus autem numeratus continetur in tribus modis praedictis, sed numerus qui est actio numerantis estAconi.; ex U quartus numerus distinctus ab illis tribus. Sed inter istos quattuor modos numerus formalis est magis ad propositum. Numerus autem formalis, ut dicit Commentator, est forma numeri numerati, hoc est: est forma accidentalis de genere quantitatis discretae in rebus numeratis, verbi gratia binarius, ternarius. Sed adhuc talis numerus formalis est duplex, scilicet numerus formalis absolutus et numerus ordinalis. Numerus absolutus est talis numerus: unum, duo, tria etc.; sed numerus ordinalis est talis: primus, secundus, tertius. Ex istis ad propositum dicendum quod tempus maxime assimilatur numero formali qui est forma in ipsis numeratis. Tempus enim est forma exsistens in illo motu quem primo numerat. Et magis assimilatur numero ordinali quam alii numero, quia sicut ‘primus’ et ‘secundus’ sunt nomina ordinalia, ita et ista nomina ‘prius’ et ‘posterius’ sunt nomina ordinalia. Ex quo ergo tempus mensurat motum secundum prius et posterius, maxime assimilatur numero ordinali. Tempus enim non mensuraret motum, nisi ibi esset ordo in motu prioris ad posterius. Et propter istum modum numerandi dicitur quod tempus est numerus motus. Utrum autem alii tres modi numeri competunt tempori, patebit inferius.

29 Ad praesens autem sufficiat scire qualiter tempus dicitur habere discretionem secundum quod numerat motum secundum prius et posterius, quia ex hoc quod sic numerat partes motus, patet quod in ipso motu est talis numerus ordinalis partium priorum et posteriorum; et iste numerus ordinalis repertus in primo motu est forma inexsistens primo motui et est ipsummet tempus. Et propter discretionem inter prius et posterius super quae cadit talis forma numeri ordinalis dicitur esse quaedam discretio in tempore. Unde secundo est sciendum quod discretio duplex est, secundum quod distinguit Avicenna secundo Physicae suae capitulo decimo de tempore, ubi dicit quod in tempore non est facere distinctionem vere in essentia ipsius temporis, sed in relatione eius ad motumBAvic., Liber primus nat., tract. 2, cap. 12 (ed. Van Riet, 335) vel intellectum. Sic dico in proposito quod distinctio vel discretio vel divisio, quocumque nomine vocetur, duplex est, scilicet discretio vere in essentia rei et discretio in comparatione. Discretio autem vere in essentia continui non potest fieri, nisi per actualem separationem fit discontinuatio partium; talis autem discretio est impossibilis omnino in tempore. Alia est discretio in comparatione ad motum et intellectum et talis discretio permittitur bene in tempore; partes enim priores et posteriores sunt in motu, et ideo tempus habet discretionem in comparatione ad partes motus. Similiter tempus habet discretionem in comparatione ad intellectum numerantem, #U 170vb quia intellectus discrete distinguit inter partes priores et posteriores tam temporis quam motus, quantumcumque sit vera continuatio inter eorum essentia; intellectus enim potest dividere, quae maxime sunt unita in re. Et sic loquitur hic Commentator de discretione commento centesimo nono, ubi quaerit qualiter tempus definitur per discretum, cum dicitur ipsum esse numerum. Dicit enim quod haec est intellectio numeri, id estAconi.; ibi U quando intellectus dividit motum in prius et posteriusBAverr., In Phys., IV, comm. 109, f. 187C. Ex istis patet quod naturaliter in tempore est discretio in comparatione ad motum primum et similiter in comparatione ad intellectum numerantem. Insuper cum hoc tempus habet discretionem in comparatione ad motus inferiores, quia aliquis motus inferior terminatur in aliquo instanti et fit ibi discontinuatio ex parte motus, et similiter alius motus incipit in eodem instanti et sic cessat quies, et sic motus et omnia ista mensurantur tempore. Tempus ergo habet discretionem in comparatione ad motus et quietes terminatos in tempore, quia una pars temporis mensurat motum, alia pars temporis mensurat quietem oppositam vel alium motum, et sic fit in tempore quaedam discretio comparata, scilicet inter partem mensurantem motum alium et aliam partem temporis mensurantem oppositum motum vel quietem. Et quia discrete mensurat et una pars temporis mensurat hunc motum et alia non, fit quaedam discretio et divisio in comparatione ad motum inter partes temporis.

30 Ad primum principale dicendum quod pro tanto dicit Commentator quod tempus componitur ex continuo et discreto, quia tempus in essentia sua non discontinuatur, sed est vere continuum, et in comparatione est discretum, scilicet in comparatione ad motum et intellectum. Mensurat enim discrete partes motus per modum numeri ordinalis.

31 Contra: isto modo deberet concedi quod numerus componeretur ex continuo et discreto. Linea enim in comparatione ad intellectum habet rationem discreti. Intellectus enim potest dividere et distinguere inter partes lineae non obstanteAconi.; absolute U continuatione ipsius lineae.

32 Item contra istam rationem sunt rationes prius factae quae probant quod nihil posset componi ex continuo et discreto.

33 Ad primum istorum posset dici quod non est inconveniens concedere quod linea sit discreta, sicut tempus est discretum. Commentator enim isto capitulo, commento centesimo octavo et centesimo nono, ubi ipse declarat quomodo tempus quodam modo est discretum, quodam modo est continuum, ipse concedit quod, sicut minimum invenitur in tempore, secundum quod tempus est numerus habens rationem discreti, ita invenitur in lineis. Dicit enim quod, cum linea accipitur secundum quod est mensurans et numerans, tunc minimum eius erit aut una linea, si intelligatur per ‘minimum’ illud quod non est divisibile in illa mensura, aut duae lineae, si intelligatur per ‘minimum’ prima multitudo numeri, quoniam duo sunt minima multitudoBAverr., In Phys., IV, comm. 108, f. 186I. Et eodem modo dicit quod in tempore quodam modo invenitur minimum et alio #U 171ra modo non invenitur. Secundum ergo quod numeratur, invenitur in eo minimum et est unum tempus aut duo tempora; secundum autem quod est mensura continua, non invenitur in eo minimumBAverr., In Phys., IV, comm. 108, f. 186L. Haec ille. Ex istis dictis videtur quod eodem modo sit linea discreta sicut tempus, quia sic dicto ‘una linea vel duae lineae’ consimilisAconi.; consimiles U est discretio, qualis est hic cum dico ‘unum tempus vel duo tempora’. Et commento sequente super ista verba recitata movet istam quaestionem quare tempus definitur per discretum, cum dicitur ipsum esse numerumBAverr., In Phys., IV, comm. 109, f. 187C. Et ipse respondendo dicit quod ista discretio non fit, nisi quando mens dividit motum in prius et posteriusBAverr., In Phys., IV, comm. 109, f. 187D. Et ibi dicit quod tempus est compositum ex duabus quantitatibus, scilicet discreta et continuaBAverr., In Phys., IV, comm. 109, f. 187C , et dicit quod ista compositio accidit mensuris, quando dividunturBAverr., In Phys., IV, comm. 109, f. 187C. Et sic per ‘mensuras’ ipse intelligit quantitates permanentes cuiusmodi sunt linea et superficies. Secundo dicit quod sic est consideratio de magnitudinibus in quarto Euclidis; ibi enim consideratur de magnitudinibus secundum quod sunt numerusBAverr., In Phys., IV, comm. 109, f. 187D. Haec ille. Ex isto processu apparet quod linea componatur ex continuo et discreto sicut et tempus.

34 Contra istud: discretio est de essentia temporis; aliter enim non caderet in sua definitione. Et similiter hoc videtur dicere Commentator eodem commento centesimo nono: ‘quae est in eo quasi forma, est numerus, et quod est in eo quasi materia, est motus continuus’BAverr., In Phys., IV, comm. 109, f. 187C; sed discretio non est forma lineae nec de eius substantia; ergo tempus est aliter discretum quam linea.

35 Ad istud potest dici quod ipse intelligit quod illa discretio non est nisi forma accidentalis in tempore sicut nec in linea, et sic conceditur quod discretio nec sit de essentia temporis nec lineae. Verumtamen ut planius sustineatur Commentator, dicendum quod tempus aliter est discretum quam linea, quia, ut dicitur ibi commento centesimo octavo, tempus non dicitur numerus motus secundum quod mens accipit illud habens partes tantum, sed secundum quod accipit illud habens partes priores et posterioresBAverr., In Phys., IV, comm. 108, f. 186F–G. Propter hoc dico quod numerus qui est ex ordine prioris ad posterius est de essentia temporis; sed talis ordo non est de essentia lineae; ideo discretio quae est ex ordine prioris ad posterius non est essentialis lineae sicut tempori. Hinc est quod tempus assimilatur numero ordinali et non linea.

36 Tu diceres: ista discretio ex ordine prioris ad posterius, secundum quod prius dictum est, non est vere in essentia temporis; sed talis discretio est in comparatione ad intellectum vel motum; ergo talis discretio non est essentialis tempori sicut nec lineae. Similiter actio intellectus non est de essentia temporis, sed talis discretio in comparatione ad intellectum non videtur esse nisi actio intellectus.

37 Ad istud dicendum quod, quando dicitur quod discretio non est vere in essentia temporis, intellectus est iste quod non sit realis divisio intrinsece inter partes temporis. Tamen cum hoc stat quod illa discretio comparata quae competit tempori per comparationem ad motum vel intellectum sit essentialis tempori. Et quando accipitur ulterius quod talis discretio comparata est actio intellectus, dico quod hoc non est #U 171rb verum, sed illa discretio est una habitualis discretio exsistens in partibus motus nec dependet ab actione animae, quia licet anima non intelligeret, non minus esset habitualis discretio in partibus motus ex ordine prioris ad posterius; et ista discretio habitualis praesupponitur discretioni actuali, quae est actio intellectus. Ista autem discretio habitualis et ordo praesupposita in partibus motus necessario adhaeret partibus motus, sicut et ipsum tempus. Et ista discretio est forma accidentalis superaddita motui et intrinseca tempori.

38 Ad secundum quod obicitur, quando accipitur quod nihil potest componi ex continuo et discreto, dicendum quod hoc est verum de tali discreto ubi est realis discontinuatio partium; tamen aliquid potest componi ex continuo et discreto in comparatione.

39 Ad secundum principale, quando quaeritur an tempus sit alia quantitas quam quantitas motus caeli, dicendum quod tempus est alia quantitas quam aliqua quantitas motus caeli; tamen tempus est idem cum aliqua quantitate motus caeli. Pro quo sciendum quod motus caeli habet triplicem quantitatem. Habet enim quantitatem a mobili et a spatio et a tempore; motus enim dividitur secundum divisionem istorum trium. Sed dupliciter potest intelligi motum habere quantitatem. Uno modo dicitur aliquid habere quantitatem denominative; sic habet albedo quantitatem, quia extenditur secundum extensionem quantitatis. Aliter dicitur habere quantitatem quod est per se quantum per propriam quantitatem sibi inexsistentem, sicut corpus quantum. Ita est de motu. Motus enim non habet quantitatem a mobili nisi denominative; motus enim denominatur latus et profundus a quantitate mobilis sicut albedo. Et eodem modo motus denominaturAconi.; dominatur U a quantitate spatii; dicitur enim motus pedalis vel cubitalis non quia illa quantitas sit exsistens in motu, sed est quantitas exsistens in spatio et denominans motum. Alia est quantitas motus quae est ex propriis partibus motus continuatis ad invicem; et ista quantitas est intrinseca motui et est aequalis ipsi tempori. Et videtur quod Avicenna secundo Physicae suae capitulo de tempore appellet istam quantitatem ‘cursum vel transitum motus’. Ipse enim ponit ista tria esse distincta, scilicet ‘motum’ et ‘cursum vel transitum motus’ et ipsum ‘tempus’. Per talem ‘cursum vel transitum’ intelligo quantitatem successivam ipsius motus distinctam a quantitate mobilis et spatii. Et iste transitus adaequatur tempori parisita^ne. Per hoc ad argumentum, quando quaeritur an tempus sit alia quantitas quam quantitas motus caeli, potest dici quod non est alia quantitas quam illa quantitas motus caeli quae est propria quantitas sua distincta a quantitate mobilis et spatii.

40 Contra: per istam responsionem sequeretur quod cuilibet motui corresponderet proprium tempus, quia quilibet motus habet proprium cursum et transitum quem non habet alius motus, et per consequens quilibet motus habet propriam quantitatem, et per responsionem illa quantitas motus caeli est tempus.

41 Item partes motus copulantur ad mutatum esse sicut ad terminum communem, et partes temporis copulantur ad instans. Sed si esset eadem quantitas temporis sicut motus caeli, tunc sequeretur quod partes motus copularentur ad instans #U 171va sicut ad tempus.

42 Item mutatum esse in motu caeli dividitur secundum longum et profundum ad divisionem mobilis; ergo illa quantitas motus cuius partes copulantur ad mutatum esse dividitur secundum longum, latum et profundum. Sed illa quantitas cuius partes copulantur ad mutatum esse est distincta a quantitate mobilis et spatii et non potest esse quantitas temporis, quia tempus non dividitur secundum prufundum. Relinquitur ergo quod in motu caeli sit aliqua quantitas praeter quantitatem mobilis et spatii et temporis.

43 Item quilibet motus habet proprium cursum vel transitum, sive sit motus in quantitate vel qualitate vel quiscumque alius motus. Si ergo talis cursus vel transitus esset quantitas, tunc sequeretur quod motus alterationis esset per se quantus sicut motus localis, quod est contra Philosophum sexto huius, ubi dicit quod motus in quantitate est per se quantus et non motus in qualitate.

44 Ad primum istorum, sustinendo quod tempus sit propria quantitas motus caeli quam habet praeter quantitatem mobilis et spatii, tunc dicendum quod tempus non est transitus cuiuscumque motus, sed est transitus primi motus, et est propria quantitas eius. Sed alii motus habent alios transitus, qui sunt propriae quantitates ipsorum; et illi transitus non sunt tempora, sed adaequantur tempori, nisi aequivocetur de nomine temporis. Et propter hoc tempus est passio primi motus et non aliorum motuum, tamen mensurat omnes alios motus; et illud quod proprie mensuratur a tempore in aliis motibus est ipse transitus vel cursus motus. Unde Avicenna secundo Physicae suae principio tractatus de tempore dicit quod tempus est mensura cursus motusBAvic., Liber primus nat., tract. 2, cap. 10 (ed. Van Riet, 310). Et capitulo nono dicit quod motus habet mensuram proper mensuram transitus; tempus autem est haec mensura; ergo tempus est numerus motus, cum divisus fuerit motus in prius et posterius, non tempore, sed transituBAvic., Liber primus nat., tract. 2, cap. 11 (ed. Van Riet, 325). Haec ille. Ex hoc accipio quod tempus mensurat motus istos inferiores, quia mensurat transitum ipsorum, sed ne ponatur aliqua quantitas superflua in motu caeli, scilicet quantitas transitus et quantitas temporis, ita quod sint duae quantitates distinctae aequales, ideo videtur esse dicendum quod tempus sit ipse transitus motus caeli. Nec curo quo nomine appelletur, vel ‘cursus’ vel ‘transitus’. Sic enim loquitur Avicenna, ubi prius, et Albertus recitans dictum Avicennae utitur istis verbis ‘fluxus’ et ‘exitus’.

45 Tu diceres: secundum Avicennam tempus est mensura cursus, et non dicit quod tempus est ipse cursus; ergo tempus non est idem cum cursu vel transitu motus caeli.

46 Hic dicendum quod Avicenna intelligit quod tempus sit mensura cursus aliorum motuum a primo motu; et ex hoc non sequitur quod ipse neget tempus esse ipsummet cursum vel transitum motus caeli.

47 Ad secundum in contrarium dicendum consequenter quod non est alia quantitas propria motus quam talis cursus vel transitus. Unde non est aliqua quantitas propria motui caeli nisi ipsum #U 171vb tempus. Et quando accipitur quod partes temporis non copulantur ad mutatum esse in caelo, dicendum quod mutatum esse in motu caeli et instans non differunt realiter. Et quando accipitur quod mutatum esse est latum et profundum, dico quod hoc est impossibile, quia licet motus denominetur a quantitate mobilis vel spatii, tamen mutatum esse non denominatur a tali quantitate, sed est indivisibile in ipso transitu motus, sicut punctus est indivisibilis in corpore et non denominatur a quantitate corporis. Unde mutatum esse non copulat ad invicem partes latitudinis et profunditatis motus, sed partes transitus, sicut punctus non copulat partes corporis ad invicem, sed partes lineae. Si quaeras ad quid partes latitudinis et profunditatis motus copulantur, dicendum quod, sicut motus non habet latitudinem neque profunditatem nisi per accidens, aliquae partes eius latitudinis et profunditatis motus copulantur per accidens ad eundem terminum ad quem partes corporis per se copulantur, sed quantitas per se motus, qui est ipse transitus, habet proprium terminum ad quem partes copulantur, scilicet mutatum esse.

48 Ad aliud dicendum quod non sequitur quod motus in qualitate sit per se quantus sicut motus in quantitate, quia talis cursus vel transitus motus non est quantitas per substantiam, sed passio quantitatis. Commentator enim quinto Metaphysicae capitulo de quanto dicit quod tam motus quam tempus sunt passiones quantitatis et non sunt quantitas per substantiamBAverr., In Metaph., V, comm. 18, f. 125G–H. Quia ergo passio quantitatis praesupponit quantitatem cuius sit passio, ideo ad hoc quod aliquis motus sit per se quantus, oportet quod ille motus sit secundum aliquod per se quantum, videlicet quod sit motus in quantitate vel in ubi, et tunc transitus illius motus erit de genere quantitatis, sicut passio quantitatis est illius generis, sed transitus motus alterationis non est passio quantitatis, sed magis debet dici quod sit passio qualitatis, quia est motus secundum qualitatem, et ideo transitus alterationis non est de genere quantitatis. Ideo dicitur hic commento centesimo tricesimo tertio quod motus alterationis est valde remotus ut tempus sit numerus eiusBAverr., In Phys., IV, comm. 133, f. 204M. Et sexto huius dicit Philosophus quod alteratio est quanta per accidens, et quinto Metaphysicae capitulo de quanto dicitur quod tempus habet quantitatem, quia motus, et motus capit quantitatem ab illo super quod est motus magis quam a mobiliBAverr., In Metaph., V, comm. 18, f. 125H–I. Ideo dico quod transitus motus augmentationis et diminutionis et motus localis est de genere quantitatis per reductionem et non transitus alterationis.

49 Ad primam rationem in contrarium, quando accipitur quod quantitas motus caeli est causa quantitatis temporis et per consequens non est idem cum tempore, dicendum quod hoc habet veritatem in caelo de quantitate denominante motus, cuiusmodi est quantitas illius per quod est motus, puta quantitas spatii vel situs. Talis enim quantitas motus caeli est causa temporis. Unde Avicenna secundo Physicae suae capitulo ***